IN DE FILM ‘GASLIGHT’ UIT 1944 DIMT EEN DUIVELSE MAN de gaslampen in huis en probeert zo zijn vrouw ervan te overtuigen dat wat zij denkt te zien, niet klopt. Langzaam wordt ze gek gemaakt door zijn meesterlijke verdraaiingen van de realiteit. De titel van de film is inmiddels een werkwoord geworden: ‘gaslighting’, want ook in het echte leven zijn er mensen die je zo subtiel, zo sluipend en zo verfijnd ondermijnen dat je er uiteindelijk volkomen van doorgedraaid raakt.
Alice Vlottes is psycholoog en gespecialiseerd in interpersoonlijke manipulatie. Ze omschrijft gaslighting zo: “Het begint met een klein leugentje, een nuanceverschil, maar langzaam, als druppels die een steen na jaren uithollen, brokkelt jouw waarheid af.” Onder invloed van een gaslighter begin je te geloven dat je overgevoelig bent, of dat je overdrijft. Dat jij het probleem bent en niemand anders. Of, zoals relatiepsycholoog Annette van Bolhuis het duidt: “De gaslighter ontkent simpelweg wat er is gebeurd en herinterpreteert het zo dat jij het mis hebt. Het is een subtiel maar krachtig psychologisch mechanisme, dat zelfs de sterkste geesten aan het wankelen kan brengen.”
Zoals bij Louise, die door haar partner langzaam vervreemdde van haar sociale kring. “Het begon met subtiele opmerkingen over mijn vrienden. Niet veel later had hij kritiek op het feit dat ik uit wilde gaan en vervolgens becommentarieerde hij de ­outfits die ik bij het uitgaan droeg. Ik was dol op hem en nam zijn kritiek serieus. Maar nu ik erop terugkijk, zie ik dat ik me beetje bij beetje terugtrok, tot op een punt waarop ik sociaal geïsoleerd was. Ik besteedde alleen nog maar energie aan hem en voor ik er erg in had, was ik depressief. Ik twijfelde aan alles wat ik deed én dacht. Maandenlang durfde ik niets te ondernemen zonder het eerst met hem te overleggen.”
Louises verhaal is exemplarisch voor wat meer vrouwen meemaken. De gaslighter is de meester van manipulatie en bepaalt de spelregels. Hij (of zij) haalt kracht uit het ondermijnen van zelfvertrouwen en het voortdurend in twijfel trekken van herinneringen, waarnemingen en gevoelens. Dat begint subtiel en bijna onopgemerkt. Je merkt bijvoorbeeld dat je af en toe iets vergeet – een afspraak, een sleutel, een ­ontmoeting – waar de gaslighter meteen op inspeelt. Hij wijst je erop dat je onzorgvuldig bent geweest, of zelfs dat je dingen hebt verzonnen. Hij herinnert je aan gesprekken of gebeurtenissen die volgens hem wel degelijk hebben plaatsgevonden, terwijl jij je ze niet kunt herinneren. Dat doet hij zo overtuigend, dat de kiem van zelftwijfel wordt geplant.

Naarmate die beïnvloeding voortduurt, wordt het patroon steeds duidelijker. Je voelt je vaker onzeker over wat je je herinnert of hoe je gebeurtenissen ervaart. De gaslighter zegt telkens weer dat je zijn woorden verkeerd hebt begrepen, dat je dingen uit hun verband rukt, of dat je te emotioneel reageert. Soms zo overtuigend, dat je gaat geloven dat het aan jou ligt. Het kan zelfs gebeuren dat je gaat twijfelen aan belangrijke keuzes, of constant bevestiging zoekt voor dingen die je vroeger zonder enige moeite zelf zou hebben beslist.
Of het nu een partner, een collega of familielid is, de ­gaslighter – vaak narcistische persoonlijkheden die behoefte hebben aan ­controle en bewondering – beweert telkens weer dat jouw visie op de ­werkelijkheid onjuist is. Hoe vaker dit gebeurt, hoe meer het jouw gevoel van realiteit begint aan te tasten. Steeds vaker vraag je jezelf af of je inderdaad overdrijft, of misschien zelfs dingen verzint. De gaslighter weet dit meesterlijk te spelen, waardoor je uiteindelijk volledig afhankelijk wordt van zijn versie van de waarheid. Want die lijkt, op een of andere manier, altijd plausibel. Híj houdt de touwtjes in handen, jíj wordt gevangen in de illusie dat je het bij het verkeerde eind hebt. Heb ik dat echt gezegd? Overdrijf ik nu? Misschien ben ik wel moeilijk?
Van Bolhuis beschrijft een typische gaslight-relatie als een dans waarin de gaslighter de leiding heeft. “Het is een tango die je niet wilt dansen. De effecten zijn verwoestend. Angst sluipt je leven binnen. Je twijfelt aan jezelf bij elke beslissing die je maakt, zelfs de meest banale. En als je niet oppast, raak je sociaal geïsoleerd, want wie gelooft jou nog als je zelf al nauwelijks weet wat je voelt?”
Die diepgewortelde onzekerheid dringt volgens Vlottes alle ­aspecten van je leven binnen. “Angst en uiteindelijk depressie zijn de ­onvermijdelijke gevolgen wanneer je niet langer op je eigen kompas kunt vertrouwen.”
Niet alleen in de privésfeer woedt deze stille oorlog. Gaslighting komt ook voor op de werkvloer en in de politiek. Denk aan politici die feiten verdraaien of ontkennen en vervolgens beweren dat hun tegenstanders ‘nepnieuws’ verspreiden. Of een baas die herhaaldelijk een promotie belooft, maar later zegt dat dit nooit besproken is. Manoucks (40) ervaring met gaslighting speelde zich af op haar werk, waar ze verantwoordelijk was voor een nieuw project zonder daar erkenning of een vergoeding voor te krijgen. “Ik werkte lange dagen, ook buiten mijn contract om, en zorgde dat het project succes kreeg. Terwijl ik in verschillende gesprekken aangaf een nieuwe functie te ambiëren die bij mijn verantwoordelijkheden paste, ­ontkenden mijn leidinggevenden later dat we het daar ooit over hadden gehad. Het managen van dat project was goed geweest voor mijn ­ontwikkeling, was de conclusie. En daar moest ik maar heel ­dankbaar voor zijn.” Manouck begon aan zichzelf te twijfelen: had ze haar ­punten niet ­voldoende duidelijk gemaakt? Had ze misschien ­verzonnen dat er een nieuwe functie in het vooruitzicht lag? De schaamte over haar ­situatie groeide, vooral omdat veel collega’s haar hadden gewaarschuwd dat dit zou gebeuren. Uiteindelijk leidde het tot een burn-out. Die is ze inmiddels te boven, maar: “Het heeft ervoor gezorgd dat ik het lange tijd moeilijk vond om vertrouwen te stellen in leiding­gevenden. Ik nam geen enkele belofte meer serieus, tenzij die op papier stond.” Manouck vond uiteindelijk hulp in therapie en schreef een boek, Van Ambassadeur naar Fraudeur, waarin ze de verwoestende invloed van het gaslighten op haar gezondheid beschrijft.