Jezelf slaan, branden, snijden, verminken of opzettelijk pijnigen: zelfbeschadiging – medisch aangeduid als automutilatie. Voor buitenstaanders is het vaak onbegrijpelijk, toch komt het – zeker onder jongeren – relatief vaak voor.
Trigger warning: dit artikel gaat over zelfbeschadiging, ook wel automutilatie.
Denk jij aan automutilatie (of maak je je zorgen om iemand anders)? Je bent niet alleen. Neem contact op met 113 via www.113.nl/i/automutilatie of bel 113 (lokaal tarief) of 0800-0113 (gratis).
Het Trimbos Instituut schat dat 15 procent van de jongvolwassenen zichzelf ooit heeft beschadigd. In 2021 werden 15.900 behandelingen op de Spoedeisende Hulp in verband gebracht met zelfbeschadiging. Van die bezoeken waren meisjes en vrouwen in de leeftijd van 15-24 jaar verantwoordelijk voor 24 procent (3866) van de gevallen.
Nienke Kool (62) herkent die cijfers. Ze is senior onderzoeker bij Parnassia groep en verplegingswetenschapper. Ze verdiepte zich de afgelopen twintig jaar in zelfbeschadiging. “Op internationaal niveau doet inderdaad tussen de 15 en 18 procent van de adolescenten aan zelfbeschadiging. Daarin zien we qua leeftijd piekmomenten tussen de 14-16 jaar en 20-24 jaar. Oftewel: de puberteit en de periode dat je meer op je eigen benen komt te staan.”
“De meisjes zijn de grootste groep, maar er zijn ook veel jongens die aan zelfbeschadiging doen. Bij jongens ligt daar meer taboe op en zij gebruiken andere methoden. Jongens kiezen voor slaan of schoppen en dan noemen we dat agressie. Maar als je daarover doorvraagt, blijken ook zij dit te doen om pijn bij zichzelf te veroorzaken.”
Nienke Kool
Kool doet onderzoek naar zelfbeschadigend gedrag en probeert in Nederland meer kennis te verspreiden over het onderwerp. “Als verpleegkundige kwam ik dertig jaar geleden voor het eerst met zelfbeschadiging in aanraking. Ik kende het niet, maar zag mensen met veelal een vroegkinderlijk trauma, die kapot waren gemaakt door anderen en daardoor zichzelf kapot gingen maken. Daar was destijds heel weinig kennis over.”
Volgens Kool is de kennis over zelfbeschadiging in Nederland nog steeds vrij beperkt. “Landen als Duitsland, België en Engeland zijn daar verder in. In Nederland wordt meer onderzoek gedaan naar suïcidaliteit en minder naar zelfbeschadiging. En hoewel die twee thema’s overlap hebben, zijn ze niet hetzelfde.”
Ervaringsdeskundigen Rachel (35) en Kira (32) werken voor Stichting Zelfbeschadiging en staan naasten en lotgenoten bij. Ze geven ondersteuning, advies en voorlichting over zelfbeschadiging. Rachel bonkte als klein kind heftig met haar hoofd en Kira sneed en kraste zichzelf vanaf haar twaalfde. “We willen het stigma doorbreken. Daarnaast is onze persoonlijke ervaring dat er in het ziekenhuis en de psychiatrie niet altijd goed met zelfbeschadiging wordt omgegaan”, legt Kira uit.
Ze zien de laatste twee jaar dat kinderen erg jong beginnen met zelfbeschadiging. Rachel: “Dat begint dan vanaf tien jaar op de basisschool. We denken dat dat komt door de maatschappelijke druk en social media, een platform als TikTok heeft er zeker invloed op. We krijgen daarover veel meldingen van ouders en basisscholen. Enerzijds is het goed dat het taboe op het onderwerp vermindert, maar tegelijkertijd is er ook een gevaar dat kinderen elkaar op social media aanmoedigen om zichzelf pijn te doen.”
Lisette (23) doet sinds haar zesde aan zelfbeschadiging: 'De huisarts wilde me niet hechten'
Volgens onderzoeker Kool hebben mensen die zichzelf beschadigen vaak veel meegemaakt en weten zij niet hoe ze daarmee moeten omgaan. “Het is heftig voor naasten. En voor zowel hulpverlener als de omgeving is het moeilijk om iemand die automutileert te begrijpen. De persoon die zichzelf beschadigt, heeft een andere wens dan de mensen in zijn of haar omgeving.”
“De ene kant wil namelijk dat het beschadigen stopt en de andere heeft het nodig om overeind te blijven. Vaak worden dat tegenpolen en dat is in mijn ogen het belangrijkste punt om aan te werken: dat we daarin naast elkaar gaan staan.”
Zelf definieert Kool zelfbeschadiging als ‘bewust schade toebrengen aan je lijf zonder dood te willen gaan’. “Het is vaak een teken van onderliggend lijden. Een disbalans tussen draagkracht en draaglast. Mensen die zichzelf beschadigen hebben veel te dragen, maar hebben op sommige momenten niet de kracht óm die last te dragen.”
“Vaak omdat ze dat niet hebben geleerd, zijn opgegroeid in moeilijke omstandigheden of niet goed hun emoties kunnen reguleren. Hoewel buitenstaanders dat lastig kunnen begrijpen, werkt zelfbeschadiging voor deze mensen goed. Ze zouden het ook niet doen als het ze niks zou opleveren.”
Kool legt uit dat emotieregulatie de kern is van zelfbeschadigend gedrag. “Als je dat niet van huis uit meekrijgt, sta je 3-0 achter.” Volgens haar staat ‘jezelf pijn doen’ dichter bij de menselijke natuur dan we ons wellicht realiseren. “Uit onderzoek blijkt dat dieren bijvoorbeeld ook aan zelfbeschadiging doen. Een moeder-aap die haar baby verliest, kan zichzelf gaan bijten om met die pijn om te kunnen gaan.”
Dat herkennen ook ervaringsdeskundigen Kira en Rachel. Kira kon als kind niet goed haar emoties uiten. “Daardoor werd het chaos in mijn hoofd. Door mezelf te snijden, ging de focus van die chaos af en ervoer ik rust. Ik wist niet hoe ik met stress en spanning moest omgaan.” Bij Rachel ging het meer over veiligheid, ze werd als 3-jarig kind geadopteerd. “Het hoofdbonken was voor mij een geruststellende handeling. Daarnaast zorgde het bonken ervoor dat ik er met mijn gedachten bij bleef en niet afdwaalde.”
Mandy Dinse (34) beschadigde zichzelf van haar 10e tot haar 24e. Inmiddels is ze tien jaar ‘clean’ en schreef ze het boek Dagboek van een Krijger over haar traumatische jeugd. Een jeugd die bestond uit fysieke en mentale mishandeling, misbruik en pesten.
“Ik kan me de eerste keer dat ik mezelf beschadigde niet goed meer herinneren, het is zo lang onderdeel van mijn dagelijks leven geweest. Ik leerde thuis niet hoe ik moest omgaan met emoties en liep door de jaren heen een hoop trauma’s op. Om de spanning in mijn hoofd en lichaam te laten zakken, begon ik mezelf te beschadigen.”
Mandy krast en snijdt zichzelf als kind. “Soms zo ernstig dat ik gehecht moest worden.” Maar waarom kies je daarvoor? “Ik vergelijk het weleens met een ballon die op knappen staat. Als je daar een sneetje in maakt, dan kan de lucht eruit. Het klinkt misschien gek, maar ik ervoer dan helemaal geen lichamelijke pijn. Door het sneetje verdween simpelweg voor even de spanning. Daarna kwamen de schaamte, de schuldgevoelens, het verstoppen en het gevoel van ‘dit mag niet en moet geheim blijven’.”
Mandy Dinse
In haar jongere, donkere jaren beschadigde Mandy zichzelf dagelijks. “Toen ik op mijn vijftiende een relatie kreeg, ben ik een tijdje gestopt. Maar door mijn PTSS kwamen de neigingen om mezelf pijn te doen terug. Niet meer dagelijks, maar eerder wekelijks of maandelijks.” De ouders van Mandy geloofden lange tijd dat de krassen op haar lichaam kwamen door het spelen. “Ik kon het bovendien heel goed verbergen onder mijn kleding.”
Ook op school merkte niemand dat Mandy zichzelf beschadigt. “Pas toen ik op het mbo zat, zag een klasgenootje tijdens de kookles dat ik mijn mouwen omhoog had. Die leerling stapte naar de docent toe. Maar in plaats van dat er steun en begrip was, werd ik uiteindelijk bijna geschorst, omdat ik een gevaar voor de klas zou zijn.”
Debbie had anorexia en deed aan zelfbeschadiging: 'Interesseert me niet dat mensen mijn littekens zien'
De ommekeer komt voor Mandy als ze samen met haar inmiddels ex-partner een kindje krijgt. Ze vreest dat ze haar baby wellicht zal kwijtraken als ze blijft automutileren. “Ik ben er veel over gaan praten met mijn ex-man. En als ik de neiging had om mezelf pijn te doen, koos ik voor een veiliger alternatief. Bijvoorbeeld door een elastiekje op de pols te laten knappen, mijn handen in ijswater te steken of te krassen op een schrift. Daarnaast begon ik aan een intensieve therapie van vijf dagen in de week. Daardoor kon ik uiteindelijk stoppen.”
Mandy heeft over haar lichaam zichtbare littekens, al heeft ze de meesten inmiddels bedekt met tatoeages. Ze volgt nog steeds traumatherapie, maar is tegenwoordig ook actief als ervaringsdeskundige en geeft presentaties over zelfbeschadiging. “Ondanks alle verdriet en de littekens die ik bij me draag, ben ik ook krachtiger geworden. Daarom wil ik ook mensen helpen, voorlichten, ondersteunen en inspireren. Iets wat ik zelf in mijn jongere jaren gemist heb.”
De grootste misvatting rondom zelfbeschadiging is volgens Kool, Kira en Rachel het ‘aandachtsprobleem’. “Dat je het moet negeren omdat iemand aandacht vraagt, klopt niet. Soms zit iemand zo klem of heeft deze persoon het zo moeilijk, dat ze geen andere keuze hebben dan zichzelf pijn te doen. Ook omdat ze de woorden niet voor hun traumatische gevoelens hebben”, aldus Kool.
“Daarnaast wordt er vaak gedacht dat mensen die aan zelfbeschadiging doen, dood willen”, vertelt Rachel. Terwijl het tegendeel vaak het geval is. Kira: “Vaak is zelfbeschadiging juist bedoeld om te voorkomen dat de emoties zo hoog oplopen dat iemand suïcide pleegt.” Los van de vooroordelen, weten mensen vaak ook gewoon niet hoe ze moeten omgaan met iemand die automutileert. Kira: “Ze staren naar littekens, praten erover of maken onnodige opmerkingen.”
Door de therapiesessie en haar ervaringen weet Mandy inmiddels goed wat niet werkt om zelfbeschadiging tegen te gaan. “Controleren, dwingen, veroordelen, beschuldigen of zeggen dat iemand zich aanstelt, werken allemaal averechts. Toen ik ooit gehecht moest worden in het ziekenhuis, zei de dokter ‘dat ik de plek van echt zieke mensen in beslag nam’. Dat is een slechte aanpak bij mensen die zichzelf beschadigen.”
Automutilatie is niet zonder risico’s. Kool: “Het gevaar is dat je steeds meer en vaker gaat beschadigen om dezelfde opluchting te bewerkstelligen. De verwondingen kunnen dan steeds gevaarlijker worden. Tegelijkertijd neemt de hoop op beter worden steeds verder af. Als het zelfbeschadigen niet meer werkt, kan iemand uiteindelijk alsnog suïcidaal worden.”
Mandy zet tattoo op plek van littekens door zelfbeschadiging: 'Hoef me niet meer te verstoppen'
Kool legt uit dat buitenstaanders vaak niet begrijpen waarom iemand zichzelf pijn doet. “Maar het komt ergens vandaan. Daarom moet je in therapie niet alleen het beschadigen zelf behandelen, maar ook de problematiek en processen die eraan ten grondslag liggen. Er is geen ‘gouden standaard’ voor herstel. Het verschilt per persoon wat wel en niet werkt. Wat zijn de triggers? Welke gedachten heb je? Hoe signaleer je de opbouw naar zelfbeschadiging? En hoe reguleer je emoties? Het is vaak een lange weg, waar een lange adem voor nodig is.”
Kira en Rachel staan tegenwoordig mensen bij die iemand in hun nabije omgeving hebben die automutileert. “We organiseren bijeenkomsten voor partners, familie en vrienden. Daar praten we over het onderwerp, wat je kunt doen en hoe je ermee om kunt gaan. Het is belangrijk dat je niet boos wordt, want dat werkt vaak averechts”, legt Kira uit.
Rachel haakt in: “Ook is het van belang om vragen te stellen. Dat zijn soms ook moeilijke of ongemakkelijke vragen als ‘Hoe vaak snijd jij jezelf? Mag ik de wonden of littekens zien? En hoe doe je dat?’ Het is niet gemakkelijk, maar wel heel nuttig.” Kira: “En daarnaast is het ook gewoon goed om zo iemand een dikke knuffel te geven en gerust te stellen.”
Kira deed PMT-behandelingen (Psychomotorische therapie), maar benadrukt dat voor iedereen iets anders werkt. “Sommigen kiezen voor EMDR of andere vormen van traumatherapie. Het gaat erom dat je het probleem dat onder de zelfbeschadiging ligt, aanpakt.” Voor Rachel hielp acceptatie bij haar herstelproces. Zij is helemaal van het zelfbeschadigen af. “Ik moest accepteren dat ik die gedachten nu eenmaal had en daarin liefdevol naar mezelf zijn. Pas toen kon ik beter worden.”
Stel: je spot bij iemand in jouw omgeving littekens of wonden, hoe ga je daar dan het beste mee om? “Luisteren, praten en nadenken over alternatieven. Daarnaast is het raadzaam om professionele hulp in te schakelen”, aldus Mandy. Ze snapt dat buitenstaanders schrikken als ze iemand met krassen en littekens op hun lichaam zien.
“Maar het komt vaker voor dan je denkt. Schrikreacties en afkeuring maken het doorgaans alleen maar erger, juist open en eerlijk erover praten helpt.” Kool vult aan: “Vraag er naar zonder oordeel en voer een respectvol en open gesprek.” En daar sluiten ook Kira en Rachel zich volledig bij aan. “Je kunt beter vragen dan slechts staren. Luister met open oren en open hart”, aldus Kool.
Denk jij aan automutilatie (of maak je je zorgen om iemand anders)? Je bent niet alleen. Neem contact op met 113 via www.113.nl/i/automutilatie of bel 113 (lokaal tarief) of 0800-0113 (gratis).
