Waar vier jaar geleden nog twee struikelstenen in Haarlem lagen, zijn dit er nu 240. Dat heeft Reini Elkerbout (85) samen met haar twaalf collega’s van Stichting Struikelstenen Haarlem in slechts twee jaar tijd voor elkaar gekregen.
Maar ze zijn er nog lang niet, vertelt Reini. Er zijn 733 Joodse oorlogsslachtoffers in Haarlem. Dat is dan ook de missie van de Stichting: ze verdienen allemaal, álle 733, een individueel herdenkingsmonument.
Misschien is het je weleens opgevallen: een steen op de stoep met een naam en data erop. Dat is een struikelsteen, bedoeld om stil te staan bij de Joodse oorlogsslachtoffers. “Het zijn kleine stenen van beton met een messing plaatje erop. De naam van degene die is vermoord in de Tweede Wereldoorlog is erop gegraveerd. Op de steen lees je de geboortedatum, de deportatiedatum en de vermoorddatum. De steen wordt geplaatst voor het huis waar de persoon uit het huis is weggehaald en niet meer is teruggekomen. Het zijn geen onderduikers, het zijn mensen die daar in alle vrijheid hebben gewoond”, legt Reini uit.
Vier jaar geleden start Reini de Stichting Struikelstenen Haarlem om de stenen ook in deze stad te plaatsen. “Ik was op een lezing waar de bevrijding van Auschwitz werd herdacht. Ik hoorde een historicus van Haarlem vertellen dat er maar twee struikelstenen lagen in Haarlem.” Reini is dan al bekend met deze gedenkstenen. Voor haar eigen familie heeft ze in Gorkum, waar haar thuisbasis ligt, al eerder struikelstenen gelegd. “Daardoor prikkelde het mij nog meer. Hoe kan het nou dat er maar twee stenen in een grote stad als Haarlem liggen?”
Na de lezing wandelt Reini met een dierbare vriendin naar huis. Het laat haar niet los. “Ik zei tegen haar: ‘Ik ga het even regelen’. Maar nu weet ik, dat gaat niet ‘even’. Het is een groot project.”
Dat het veel geregel met zich meebrengt, houdt haar niet tegen. “De dag na de lezing heb ik iemand van de Joodse gemeenschap gevonden die mee wilde werken. Na een week hadden we al een groep van tien mensen verzameld. Toen begon de coronatijd, dus konden we helaas niet veel meer doen dan de organisatie uitdenken. We hebben afspraken gemaakt met de gemeente en met Spaarnelanden, de buitendienst van Haarlem, die de stenen leggen. We hebben de Stichting opgezet, een bestuur gevormd en een subsidie van de gemeente gekregen waardoor we konden starten. Dat was echt geweldig. We zijn nu ongeveer twee jaar bezig en er liggen nu 240 struikelstenen. Het is gigantisch. We zijn een heel end”, vertelt ze enthousiast.
Tekst gaat verder onder de foto.
Struikelstenen.
Drie keer per jaar leggen ze struikelstenen in Haarlem. “Dit doen we op vaste momenten: in januari omdat dan de herdenking van Auschwitz is, op 23 mei omdat het correspondeert met onze bevrijdingsactiviteiten en op 9 november, op Kristallnacht, maar dat is toch te koud. We komen er bijna ziek uit, dat is niet de bedoeling”, lacht ze.
Daarom leggen ze dit jaar op 28 augustus dertig struikelstenen. Die datum is zorgvuldig gekozen. “Al die mensen zijn op 28 augustus gedeporteerd en allemaal op 31 augustus vermoord in Auschwitz. Ik vind het heel mooi dat we het op die datum gaan neerleggen.”
Van de gemeente hebben ze een lijst met namen van Joodse oorlogsslachtoffers. De stichting kiest vervolgens de namen uit voor wie ze stenen gaan leggen en clustert de namen, voor zover het lukt, per buurt. Ook kunnen mensen aanvragen doen. “Vaak zijn het mensen die in een huis of in de buurt wonen waar Joden hebben gewoond. We krijgen ook veel aanvragen van nabestaanden, of gewoon van iemand die dit project een warm hart toedraagt. Ook aanvragen van Roma en Sinti worden in behandeling genomen.”
Duizendste Stolperstein in Nederland is eerbetoon aan vermoorde Louis Lamm
Twee wetenschappers doen vervolgens onderzoek naar de mensen voor wie ze een struikelsteen gaan liggen. Wie waren deze mensen? Wat is hun verhaal? Zijn er nog nabestaanden en hoe kunnen we hen bereiken? “Zijn er nabestaanden, dan nemen we contact op om te zeggen dat we een struikelsteen willen leggen. We gaan langs de huizen waar de Joodse oorlogsslachtoffers hebben gewoond. Aan de huidige bewoners vertellen we dat we een struikelsteen gaan leggen. In het begin vond ik het best eng om aan te bellen, mensen wisten niet vaak wat we kwamen doen. Huh? Struikelen? Voor mijn deur? Nu kennen steeds meer mensen de struikelsteen.”
Een enkele keer vinden bewoners het niet meteen prettig als ze worden benaderd. “Het doel is het gesprek aan te gaan. We leggen uit dat de stoep een publieke plek is en we toestemming hebben om de stenen te leggen. Gaan we het gesprek aan, dan komt het bijna altijd goed.”
Het leggen van de stenen gebeurt niet zonder een uitgebreide ceremonie. “Dit bereiden we met de nabestaanden of aanvragers voor, of we doen het zelf. Dat vraagt veel werk, maar is heel waardevol om te doen. Zijn er nabestaanden, dan kunnen ze als ze het prettig vinden iets over hun familie vertellen. Als ze niet veel weten, krijgen ze de tekst toegestuurd die de onderzoekers hebben geschreven. Er kan muziek bij zijn, mijn kleinzoon en kleindochter komen regelmatig zingen. En er is altijd een gebed. Soms ontmoeten familieleden elkaar bij de ceremonie. Laatst keken twee vrouwen elkaar aan: jij moet een nichtje van mij zijn. Zij hebben nu contact. Dat is echt een wonder.”
De struikelstenen worden de dag ervoor neergelegd. Op de ceremonie ligt een kleedje over de stenen. “De stenen worden onthuld door een nabestaande, of wie er dan ook bij is. Bij de volgende legging komt een schoolklas naar de ceremonie. Daarvoor heb ik ze les gegeven over struikelstenen. Zij noemen de namen van de mensen voor wie de stenen er liggen. De kinderen voelen zich dan echt betrokken. Dat laat ze nadenken over de geschiedenis en de mensen, en dat is precies de bedoeling van de struikelstenen.”
Tekst gaat verder onder de foto.
Voorbeeld van een ceremonie.
Reini vertelt over een andere bijzondere ceremonie die eraan komt. “Een 93-jarige vrouw die in Zutphen woont heeft een aanvraag gedaan voor een Joodse familie. Ze woonde vroeger in dezelfde straat en speelde met het jongste kind van het gezin. Ik ben bij haar langs geweest samen met een van onze wetenschappers, dan kan hij de informatie onthouden. Het is heel erg bijzonder om iemand te spreken die dat heeft meegemaakt, naar de ceremonie komt en eraan meewerkt. Ze laat een accordeonist komen en de stenen betaalt ze zelf”, vertelt ze.
Want de stenen zijn helaas niet gratis. Een struikelsteen kost 150 euro. “We vinden dat nooit leuk om te zeggen, maar de stenenmaker moet wel betaald worden. Vaak bieden nabestaanden of de huidige bewoners aan om het te betalen. Als dat niet kan, dan hebben wij de subsidiepot. Maar we hebben 50.000 euro van de gemeente gekregen, en als we alle stenen zouden willen leggen, hebben we 140.000 euro nodig. Daarom zijn donaties heel belangrijk.”
Zelf voelt Reini zich extra betrokken omdat ze een Joodse familie had. “Dat is toch een beetje waarvoor je het doet. Dat maakt ook dat je het kan volhouden. Twee maanden geleden ben ik met onze poetser – hij maakt de stenen in Haarlem schoon – naar de stenen van mijn familie in Amsterdam gegaan. Samen hebben we ze schoongemaakt, dat was heel fijn. Ik heb daarnaast nog veel contact met de huidige bewoner van het huis van mijn familie in Gorkum. Hij heeft zich na mijn eerste struikelsteen gestort op de Joodse geschiedenis in Gorkum en nu is hij er ook mee bezig. Het heeft een soort sneeuwbaleffect.”
Voor iedereen die betrokken is bij de stichting werkt het bezig zijn met de struikelstenen dan ook verslavend, vertelt Reini. “Als je er eenmaal mee begint is het een verslaving, zeggen al onze medewerkers. Liggen er nieuwe stenen, dan word je daar zo blij van en wil je door met de lijst. Als ik het niet meer kan doen, zijn er dus veel jonge mensen van rond de 70 jaar om door te gaan. Die kunnen nog wel tien jaar verder. Ik misschien ook wel”, lacht ze.
Mode-ondernemer Naz Kawan over haar vluchtverleden: 'Ook veerkracht is erfelijk'
Reini benadrukt het belang van de struikelstenen. “Iets wat verder van je af ligt, verliest ook z’n aandacht. Deze groep mensen heeft nooit een graf gekregen of echte aandacht gekregen. Een struikelsteen is een individueel herdenkingsmonument. Het haalt iemand uit de vergetelheid. Iemand die langs een struikelsteen loopt, struikelt met z’n hoofd. Het laat je nadenken.
En het is zo belangrijk dat we aan kinderen blijven vertellen wat er gebeurd is, waardoor ze ook weten dat een struikelsteen een betekenis heeft. Ik vind het heel belangrijk dat het in leven blijft. We moeten het blijven doorgeven. Een van de kinderen uit groep 8 die binnenkort meegaat naar een ceremonie vroeg mij: ‘Mevrouw, wie moet er nou over 30 jaar dit verhaal vertellen?’ ‘Jij!’, antwoordde ik. Die kinderen zitten stikvol vragen. Dat is zo waardevol.”
Het is duidelijk dat Reini zich blijft inzetten tot de laatste steen. “Ik hoop echt dat het ons lukt dit project tot een goed einde te brengen. We zijn in elk geval niet bang. Als alle 733 mensen maar de individuele aandacht krijgen die ze verdienen.”
Reini Elkerbout die struikelstenen poetst.
Eddy (74) plaatst struikelstenen voor oorlogsslachtoffers, maar stuit op verzet in Aerdenhout
