Schrijfster Anita Terpstra duikt voor een boek in haar familiegeschiedenis. Dat pakt anders uit dan verwacht. Haar achtergrond blijkt een verhaal van messentrekkers, mishandeling en alcoholisme. Toch is ze trots op haar afkomst: “Het zijn vechters, met een reden.”
Terpstra schrijft over de zoektocht naar haar familiegeschiedenis in haar boek Al Mijn Moeders.
Het is een vriendin van Terpstra die haar een artikel doorstuurt over de Harrekieten, de inwoners van het Friese dorp Harkema. “Ze vroeg: ‘Dit gaat toch over jouw familie?’ Daarin ging het over criminelen, zedelozen, alcoholisten, analfabeten. Ik dacht: wat is dit? Hier komen mijn opa en oma dus vandaan.”
Al eerder vertelde een oudoom van Terpstra eens over Hebeltje, de moeder van haar opa. Zij was opgegroeid in een spitkeet, een plaggenhut. “Ik dacht: hoe ver gaat die armoede terug? Ik wist dat mijn opa en oma in Harkema waren geboren, getogen en begraven. Mijn gevoel zei: misschien zit het wel in mijn DNA.” Ook wakkert haar gevoel haar nieuwsgierigheid verder aan. “Ik heb me altijd heel klein gevoeld. Alsof ik overal tien stappen achteraan hobbel.
Toen ik ging googelen, trok de ene na de andere bouwval aan me voorbij. Hutten van plaggen en veen. Ik kreeg ook als zoeksuggesties: ‘Harkema inteelt’ en ‘Harkema messentrekkers’. Ik durfde niet eens op de linkjes te klikken.” Het wordt een zoektocht naar haar voorouders van haar moeders kant. De moeder van de schrijfster is een Borger, haar vader een Terpstra. Al mijn moeders gaat over de Borgers uit het Friese dorp Harkema. De Heidebewoners, ook wel bekend als de Harrekieten.
“Ik kom uit een familie van arbeiders en er is heel weinig informatie te vinden. Mijn grootouders zijn van een zwijgzame generatie. Die vertellen niks, daarom wist ik hier dus niks van.” Weinig is bewaard gebleven. Geen brieven, geen dagboeken: Terpstra moet het hebben van de secundaire literatuur. “Ik moest echt stamboomonderzoek doen. De archieven ingaan.” Ze gaat op zoek naar overlijdens- en geboorteakten. Verder rest haar weinig dan stukken over de heidegronden, over het veen, over het noorden.
Ze komt erachter dat de Harrekieten op zandgronden leefde. Ze leefden van het afgraven van veen en turf, dat gebruikt werd voor brandstof. Maar toen het op was en de grond leeg, hadden de Harrekieten geen werk meer. Toen zijn ze naar de heide gegaan. “Ze gingen wonen waar ze gewerkt hadden en daar ontstond de heide. Daar werden ze aan hun lot overgelaten. Ze probeerden te overleven en aan werk te komen, maar dat was er vaak niet. Er was vooral heel veel honger, dood, verderf, ziekte, criminaliteit en alcoholisme. Het was heel armoedig.”
Terpstra’s zoektocht gaat terug tot 1750. Haar voorouders werkten ook in de turf. “Niemand hielp ze. De kerken niet, de dorpen niet: voor hen waren geen armvoogdijen (geld voor de armen, red.), het was diepe, doffe ellende.” En dat zorgde voor criminaliteit. “Dat had te maken met overleven. Als je geen brood hebt, dan ga je een brood stelen. Om de dag door te komen, ga je drinken. Dat vloeide voort uit de armoede die er was. Het waren de omstandigheden dat ze zo moesten leven.”
Na de Tweede Wereldoorlog werd de situatie voor het dorp Harkema nog twijfelachtiger. “Er werd gezegd dat het dorp maar moest verdwijnen, want er was inteelt en werkloosheid. Maar toen hadden de Harrekieten zoiets van: we laten ons niet nog een keer verdrijven. Dus gingen ze bouwen. Ze bouwden woningen met een gesloten beurs. De timmerman hielp de metselaar en andersom. En nu is het gewoon een dorp met vijfduizend inwoners. ”
Ook de komst van het socialisme veranderde hun situatie. “Niet alleen in Harkema, maar ook in Amsterdam, Twente, Groningen was armoede. En de mensen kregen door dat het zo niet langer ging. Ze moesten de mensen wel helpen en dat hielp een beetje.”
Nog steeds kleeft de naam van messentrekkers aan het dorp. “De Harrekieten, de messentrekkers. Als de maatschappij je zo duidelijk maakt dat ze je niet moeten, dan ga je je afzetten om te overleven. Dat heeft een reden. Maar dat hoeft dus niet meer. En toch zit het nog steeds in hun DNA.”
Terpstra herkent hier veel in. Haar zoektocht blijkt verhelderend. “Veel dingen vallen op hun plek. Zo kan ik niet goed tegen autoriteit en ik heb een kort lontje. Mijn vader zegt over zichzelf: ‘Ik heb geen lontje’. Maar na mijn zoektocht blijkt dat ik toch meer van de Borgers, mijn moeders kant, in mijn DNA heb.” Ze begrijpt nu ook beter waarom ze zich altijd zo klein voelt. “Armoede maakt je heel erg klein, nederig. Je wordt ook klein gehouden.”
De oma van de schrijfster was altijd “op het neurotische af” aan het schoonmaken. “Alles moest netjes. Mijn moeder heeft dat ook wel en ik ook, alleen ik zet me ertegen af. Ik wil niet de hele dag schoonmaken. Ik schreef dat eerst toe aan obsessieve dwang. Maar nu denk ik: als de maatschappij je betitelt als asociaal, dan wil je laten zien dat dat niet zo is. Je huis is schoon, je kinderen zijn netjes in de kleren. ‘Ik ben niet asociaal’, zeg je daarmee.”
Dankzij de komst van de verzorgingsstaat kreeg Terpstra de mogelijkheid om te studeren. Ze heeft gestudeerd en is nu schrijfster. Maar dat ze het daarmee verder heeft geschopt dan haar ouders, daar wil ze niets van weten. “Ver gekomen klinkt alsof het andere minder of slechter is. Mijn vader is schilder en mijn moeder heeft altijd in de winkel of in de schoonmaak gewerkt. Mijn moeder kwam uit een gezin van veertien kinderen en moest thuis helpen om voor de andere dertien kinderen te zorgen.
Ik ben geen beter mens omdat ik doorgeleerd heb. Zij hebben die kansen in hun tijd niet gekregen. Toen ik ging studeren was er net studiefinanciering, ik heb gewoon geprofiteerd van de verzorgingsstaat die is opgebouwd. Maar als ik geen opleiding had gedaan, was ik evenveel waard geweest.”
Haar zoektocht heeft Terpstra veel duidelijk gemaakt. “Ik weet nu waar dat kleine gevoel vandaan komt en denk nu: je kun het ook omdraaien. Ik kom juist uit een geslacht van overlevers, mensen die vochten voor hun bestaan. Ze werden altijd gezien als asociaal, maar je kunt het ook zien als zelfredzaam. En dan worden het goede eigenschappen.”
Dit artikel is eerder gepubliceerd op 3 april 2022.
Vader, moeder, broer, zus? Dit is de stamboom van het Koningshuis
