Wat als de dood nadert? Hoe kijk je dan terug op het leven? De Belgische journalist Annelies Rutten (52) en haar man en fotograaf Bart van Leuven (60) vroegen het aan dertien mensen vlak voor hun overlijden. Ze luisterden naar hun verhalen en fotografeerden hen vóór en ná de dood.
Door hun boek Ik heb geleefd, zijn ook Annelies en Bart anders in het leven gaan staan.
Annelies durft te zeggen dat ze een fascinatie voor de dood heeft. Zo werkt ze in haar studententijd voor een bijbaantje in een crematorium. “Daar hielp ik bij het serveren en onthaal van nabestaanden. Dat vond ik heel interessant om te doen.” En ook later, in haar werk als journalist, schrijft ze regelmatig verhalen die met de dood te maken hebben.
Maar vanwaar die fascinatie? “Ik weet het niet precies. Het is niet dat ik de hele tijd met de dood bezig ben, maar ik denk wel na over het leven. Waarom is het leven kort? Waarom stopt het leven? En waarom kan het leven plots over zijn? Dat zijn toch vragen waar ik benieuwd naar ben.”
Tijdens de reportages en verhalen die Annelies schrijft over onder meer de uitvaartbranche vallen haar twee dingen op: meer mensen organiseren hun eigen uitvaart en steeds meer familieleden maken foto’s van de overledene. “Die twee bevindingen legde ik bij elkaar. Waarna ik besloot om samen met Bart, die fotograaf is, portretten te maken.”
Ze vervolgt: “De overgang van leven naar dood vind ik fascinerend. Je bent een mens, leeft en dan na een aantal seconden ben je dood. Dan blijft er een lichaam over, dat vaak zo snel mogelijk weg moet. Zie je die persoon dan als de dode? Of zie je iets anders? Zelf heb ik het idee dat ik zo lang mogelijk bij zo’n persoon zou willen blijven. Dat verloop van deze overgang vind ik interessant.”
Het koppel interviewt drie jaar lang de interviewkandidaten vlak voor hun overlijden en fotografeert hen vóór en ná de dood. Postmortale fotografie wordt dat genoemd. “Vroeger gebeurde dat vaker, dat de familie foto’s liet maken van de overledene.”
Nathalia (21) is postmortale verzorgster: 'Wil dit heel graag doen voor anderen'
Volgens Annelies maken alle verhalen destijds, en nog steeds, evenveel indruk op haar en haar man. “Het zijn heel intense verhalen. Deze mensen hadden allemaal een verschillende houding richting de dood. Maar uiteindelijk zijn ze natuurlijk even hartverscheurend.”
Welke verhalen in Ik heb geleefd te lezen zijn? “Ik interviewde onder meer Anneleen, een jonge moeder van 35 met kanker. Zij was zo graag nog bij haar vijfjarige zoon gebleven. Maar ik sprak ook met de 48-jarige Sandra, die een erfelijke aandoening had, waar eerder ook haar twee broers aan overleden. Wij spraken haar twee dagen voordat ze euthenasie pleegde. Ondanks alles hebben we bij haar ook een heel leuke tijd gehad en werd er veel gelachen.
Sandra was een warme en leuke vrouw. Het is best moeilijk als je dan weggaat en denkt: dit was een verrijking, maar ik ga jou nooit meer zien. Wat jammer dat je niet mag blijven. Maar je leest in het boek bijvoorbeeld ook het verhaal van Marcel die aan ALS overleed, maar helemaal vrede kon hebben met het leven en de dood. En ook het verhaal van Sylvia, de moeder van Bart, staat in het boek.”
Het boek bestaat uit twaalf verhalen. “Maar eigenlijk zijn het er dertien geworden. Omdat een koppel vrij vlak na elkaar overleed. Eerst maakten we het verhaal van de man, maar later stierf ook zijn vrouw. We hadden het koppel samen gefotografeerd en voegden hun verhalen samen in het boek.”
“Het laatste verhaal in het boek is dat van Paul, die in de zeventig was toen wij met hem spraken. Hij staat enkel levend in het boek. Paul leefde namelijk langer dan verwacht, maar inmiddels is hij wel overleden. Zijn verhaal laat zien dat het leven verrassend kan zijn.”
Annelies legt uit dat gesprekken voeren, met mensen die komen te overlijden, best moeilijk kan zijn. “Maar wat tegelijkertijd ook hielp, was de reactie die we van hen kregen. Zij waren heel blij dat ze dit nog konden doen. Zo kregen we bij onze boekpresentatie nog een cadeau van Yorik, die toen al was overleden, bedoeld om ons te bedanken. Maar wij zijn ook verdrietig geweest als iemand stierf. Het komt toch heel erg binnen.”
In het boek staat beschreven over de verhalen: ‘Mensen die leefden zoals jij en ik, tot de dood zich – meestal – zo ongevraagd en met een vreselijke arrogantie aandiende en hun perspectief totaal veranderde.’ Wat veranderde eraan hun perspectief? “Paul, die ik hierboven ook noem, was bijvoorbeeld een extreme sporter die veel gereisd en gesport had. Zo maakte hij een fietstocht van 6.000 kilometer door Amerika, maar vertelde hij ons dat hij daar ook ergens spijt van had. Paul had namelijk alleen maar asfalt, en niks van Amerika, gezien. Hij had zich te veel gefocust op de prestatie.”
Paul is een goed voorbeeld van een veranderde blik door de naderende dood, legt Annelies uit. “We houden er eigenlijk te weinig rekening mee dat we doodgaan. Toch leven mensen nog te vaak een leven dat ze niet leuk vinden. Hoewel het moeilijk is om daar evenwicht in te vinden, is het ook zonde. Daar ben ik zelf ook in veranderd.”
Tim Hofman toont beelden laatste gesprek met Eva uit 'Over Mijn Lijk': 'Een lach en een traan'
Annelies is een dag minder gaan werken en besluit met Bart meer dromen waar te maken. “Ook hebben we besloten minder te klagen en te zeuren. Laatst kregen we een e-mail van de zoon van iemand uit ons boek. Naast dat hij troost vond in het verhaal en foto’s van zijn moeder, besloot hij ook om iets in zijn leven te veranderen dat hij lange tijd uitstelde. Dat is toch bijzonder. Je leeft nu, je wilt niet op je sterfbed ergens spijt van hebben.”
De journalist vertelt overigens dat niet iedereen die zij sprak spijt had. “Maar een hoop toch wel. Je hoort vaak dat iemand zijn of haar hart niet gevolgd heeft. Ze hadden graag meer gedaan wat ze écht wilden, vaker hun kinderen geknuffeld of minder gewerkt. Al betekent het niet altijd dat werken, of te veel werken, tot spijt hoeft te leiden. Yorik was bijvoorbeeld fotograaf en zijn werk was zijn passie. Hij had geen enkele spijt dat hij zo hard had gewerkt, want volgens hem was het fantastisch.”
Je weet pas wat sterven voor jou betekent, als het zover is, legt Annelies uit. “Maar ik denk dat we ons bewust moeten zijn dat tijd eindig is. Soms kan het sneller gaan dan je verwacht.” De journalist merkt ook op dat ze zag dat de mens toch graag aan het leven vasthoudt. “Veel van de mensen die wij spraken, zaten bijvoorbeeld ook nog in behandeltrajecten. Het is menseigen om te hopen dat je langer leeft. Toelaten dat je sterft, is een moeilijke taak. We zagen veel verdriet om afscheid te moeten nemen. Het is moeilijk om te stoppen met leven. Hoewel sommigen wisten dat de dood naderde, wilde men toch eigenlijk niet stoppen met leven.”
Volgens Annelies hoef je niet continu over de dood na te denken. “Je moet denken over jouw leven en doen wat je echt wilt doen. Zelf ben ik bijvoorbeeld een paardenmeisje van kinds af aan en tegenwoordig ben ik daar weer veel mee bezig. Daar word ik gelukkig van.”
Als de Belgische journalist haar eigen leeftijd opnoemt (52), zegt ze: ‘Zie je, de tijd gaat zo snel’. “We moeten het nu doen en niet pas over tien jaar. Dat beseffen Bart en ik des te meer door het boek. Je weet immers niet wanneer je doodgaat. Je hebt maar één leven. Ben je echt ongelukkig? Dan kun je proberen daar iets aan te veranderen.”
De portretten van ‘Ik heb geleefd’ zijn in België ook te zien tijdens verschillende tentoonstellingen. Tot 22 februari is deze te bewonderen in crematorium Uitzicht te Kortrijk.
Lucie van den Oever fotografeert uitvaarten: 'Helpt bij de rouwverwerking'
