‘Met een ex kun je breken, met je ouders niet’, dat zijn de woorden van de bekende familietherapeut Else-Marie van den Eerenbeemt. Ze is inmiddels 78 jaar, maar dompelt zich nog steeds onder in alles rondom de ouder-kind relatie.
En volgens haar moeten we blijven proberen te verzoenen met familie. “Gelukkig zijn de kinderen die hun ouders kunnen vergeven.”
Else-Marie heeft nogal wat op haar naam staan. Ze is familietherapeut en docent intergenerationele familiedynamiek en verschijnt regelmatig op televisie, in de krant of in een tijdschrift. Ze geeft nog steeds lezingen en schreef tal van boeken over allerlei thema’s binnen familierelaties. Waarom? “Het is belangrijk om allerlei mensen te bereiken. Want niet iedereen kon bij mij in mijn praktijk terecht. Ik werd op straat aangesproken door een vrouw die vertelde dat ik haar zo geholpen had. Ik had geen idee wie zij was, maar ze had me zien spreken bij Koffietijd. Op deze manier doe ik aan preventie.”
Ze woont samen met haar man Dick Schlüter, die familie-onderzoeker is, in hartje Amsterdam. De twee doen samen onderzoek naar familiethema’s. Else-Marie drinkt iedere dag een cappuccino uit een ’to go’-koffiebeker van de bagelzaak om de hoek. “Dat doet me aan mijn tijd in Amerika denken.”
Familie kan nogal een beladen thema zijn. We kiezen familie namelijk niet uit, maar we hebben ze wel. “Een mens is verbonden met duizend draden. Opa’s, oma’s, neven, nichten en ga zo maar door. Sommige mensen hebben moeite met die draden, maar je kunt ze niet doorknippen. Onderbreken met je familie kan wel. Dat je familie een tijd niet ziet. Maar breken met je familie kan niet”, vertelt Else-Marie.
Maar uit wat voor ‘nest’ komt deze familietherapeut eigenlijk zelf? “Ik ben de jongste van elf kinderen. Ik heb een gelukkige jeugd gehad, met heerlijke ouders. Ik was een gevoelig kind en als een van mijn broers of zussen huilde, dan was ik degene die ging troosten.”
Else-Marie gaat in haar twintiger jaren bij het moederhuis voor ongehuwde moeders van de Amsterdamse Hubertus Vereniging werken. “Daar heb ik de diepte van het vak begrepen, de basis. Daar zag ik bijvoorbeeld beschadigde vrouwen die hun moeder haatten. Maar dan werd de baby geboren en noemden ze haar Truus, net als hun moeder. Daar leerde ik dat de diepste trouw aan je ouders bewaard blijft.”
Else-Marie ontmoet in haar studententijd professor en psychiater Ivan Boszormenyi-Nagy, de grondlegger van de zogenoemde Contextuele Familie Therapie. Ze vertrekt op 26-jarige leeftijd naar Amerika en gaat bij hem in de leer. Daar in de VS is zo’n bovengenoemde ’to go’-koffiebeker destijds voor haar een magisch fenomeen. “Bij Nagy kwam ik helemaal thuis. Hij bestudeerde al jarenlang het feit dat kinderen loyaal blijven aan hun ouders. Ook al zeggen ze van niet. Die diepste loyaliteit zag ik bij verwaarloosde mensen zelfs bewaard blijven.”
Maaike: 'Als m'n moeder als een kind in huilen uitbarst, kan ik haar niet troosten'
Else-Marie wordt later hoofddocent voortgezette opleiding aan de Hogeschool van Amsterdam. Ze geeft les aan studenten die in de jeugdzorg, TBS, kinderbescherming, pleegzorg, gehandicaptenzorg en rouwbegeleiding werken. En ze schrijft heel wat boeken, zoals Balans in Beweging, Alle Dochters, De Liefdesladder, Door het oog van de familie en Liefde, leed, loyaliteit, waar dit jaar een achtste druk van verscheen. “In dat laatste boek is ook een contract opgenomen. Dat ouders en kinderen ondertekenen. Voor ouders die gaan scheiden en daarmee beloven dat ze altijd ouders blijven. Dat heeft geen juridische waarde, maar grote emotionele waarde. Ouders zijn en blijven ouders voor de kinderen, ook al ga je uit elkaar.”
De therapeut helpt heel wat mensen bij hun familiebanden. Iedere therapiesessie begint met de vraag: “Over wie maak je je het meeste zorgen?” Dan stelt ze een genogram op over drie generaties. “Dan bekijk ik alle draden in de familie. Waar zitten de knopen?”
Als Else-Marie een lezing geeft, zijn er thema’s die bij vrouwen altijd wel terugkomen. “Schoonfamilie, scheidingen, kleinkinderen die ze niet meer mogen zien, diepe gesprekken tussen ouder en kind, partnerkeuzes en de band met ouders. Bij de mannen, als ik bijvoorbeeld over erfeniskwesties met advocaten, notarissen en juristen praat, zijn ze altijd geëmotioneerd over ouders. En vooral over hun moeder. Mannen en hun moeder, oh oh oh. Dat zijn dan weer vaak moeders die zijn afgewezen door de partner van de zoon.”
De familietherapeut stelt dat familie grote invloed heeft op een mens. Bijvoorbeeld op de partner die we kiezen. Soms zie je bijvoorbeeld dat mensen steeds maar weer dezelfde type partner kiezen. “Daar gaat het boek De Liefdesladder over. De verticale staanders van de ladder, dat zijn de ouders, broers en zussen, grootouders. De mensen waar je nooit vanaf komt. De horizontale sport in de ladder is de persoon die je kiest. Die ook weer een eigen liefdesladder heeft met zijn of haar familie. Gaat zo’n horizontale trede kapot? Dan beginnen we weer opnieuw. En het zwakke punt zit bij de plekken waar de horizontale en verticale sporten elkaar raken. Heb je genoeg voorbeeld, krediet, liefde, veiligheid, zorg van je ouders gehad? Of moet jouw partner dat compenseren? Dat kan iemand nooit compenseren. Je kunt verbeteren, leren of het kan fout gaan. En dan beginnen ze weer opnieuw. Mensen willen namelijk verbonden zijn, en blijven.”
Volgens Else-Marie doet iedere ouder op zijn of haar manier hun best. “Erkenning van je ouders is heel belangrijk. En dan niet om je prestaties, maar erkenning om wie je bent. Kinderen willen hun ouders gelukkig maken. Zij zijn altijd loyaal naar hun ouders, maar niet alle ouders kunnen dat andersom ook. Sommige ouders zijn zelf te erg beschadigd als kind. Ik denk dat sommige mensen veel moeite hebben om ouder te kunnen zijn. Maar ja, je vader en moeder hebben je wel het leven gegeven. En dan is het ook nog zo dat ieder mens het beter wil doen dan hij of zij het zelf heeft gehad. Dat is collectief.”
Ze legt uit dat verdiepen in de jeugd en de geschiedenis van jouw ouders of grootouders helend kan zijn. Volgens haar is namelijk de derde generatie vaak op verzoening uit in families. “Ook is opa of oma worden een herkansing van het leven. Voor mijzelf ook. Mijn rol als oma is anders dan mijn moederrol.”
Merije heeft al meer dan twintig jaar geen contact met haar moeder, tot die ene droom
Verzoenen, dat klinkt mooi, maar is dat voor ieder gezin weggelegd? “Mensen proberen het, totdat ze afgewezen worden. Stel, een ouder of kind wil je niet zien, wat kun je dan doen? Vraag je niet af: ‘Wat kan hij of zij voor mij doen?’ Nee, wat kun jíj doen? Een vrouw die ik kende stuurde iedere verjaardag een kaart of bloemen naar haar moeder waar ze geen contact meer mee had. Die werden verscheurd of teruggestuurd, de ultieme afwijzing. Maar ze hield vol. Uiteindelijk is het heel goed met haar gegaan. Het verlangen naar je ouders of familie blijft altijd, alleen de afwijzing is soms te pijnlijk, waardoor we opgeven. Maar je moet proberen vol te houden, zonder dat het je beschadigt. En het wordt echt niet altijd opgelost, maar zorg dat de draad gespannen is, op een manier die past.”
En wat als je die verzoening niet vindt? “Dan krijg je op een dag een overlijdenskaart op de mat. Of je staat niet op de rouwkaart vermeld als familie. Of je wordt geschrapt hij het testament. Het eindigt dan met een conflict. En als je dan kinderen hebt, geef je het door. De kinderen worden opgezadeld met de rekening.”
Schoonfamilie, daar valt al helemaal een hoop over te zeggen. “Ik zeg altijd: ‘Niemand kent de pincode van een gezin. Behalve de familieleden zelf.’ Die pincode valt niet te kraken, doe dat ook niet. Respecteer het en oordeel niet over families. Dat is een belangrijke les voor schoonkinderen. Kritiek hebben op de schoonfamilie is een veelvoorkomend fenomeen. Doe het niet, kom er niet aan. Mensen zijn in wezen trouw aan hun familie.”
Een schoonmoeder afkraken, is volgens Else-Marie daarnaast ook niet al te best voor de relatie. “Partners die roepen dat jouw ouders niet deugen of dat je het contact moet verbreken? En die roepen dat hun eigen familie wel deugt? Gevaarlijk, heel gevaarlijk. Partners die investeren in de familie van hun vrouw of man, die doen iets geweldigs. Dat verbindt blijvend.”
Maar waarom keuren we die schoonfamilie dan af? “Dat doet iedereen. Het is heel makkelijk om daar een oordeel over te hebben. Bijvoorbeeld door dingen die je met je partner ervaart. Maar het is tegelijkertijd een onzichtbare loyaliteit naar je eigen ouders. Hoe slechter jouw schoonouders, hoe beter je eigen ouders. Het is gemakkelijk om je schoonouders naar beneden te drukken, maar je beschadigt daarmee ook je partner. Want als je continu roept dat je schoonmoeder verschrikkelijk is, krijg jij uiteindelijk de rekening. Want wat als die schoonmoeder overlijdt? Dan heb jij het gedaan. Hoe kun je dan je partner steunen bij het overlijden van zijn of haar moeder, als je haar al die tijd hebt afgekeurd?”
Help, ik trek mijn schoonfamilie écht niet: 'Niet elke strijd hoeft gestreden te worden'
De clown, de zorgdrager, het zondagskind, de zondebok. In ieder gezin krijgen kinderen vaak een plaats toebedeeld. “Zo’n zondebok bijvoorbeeld, oftewel het probleemkind in een gezin, kan zich zo gedragen omdat hij of zij de familie probeert te verzoenen. Zo’n probleemkind kan namelijk ook de ouders bij elkaar houden. Die moeten zich namelijk samen bekommeren over dat kind. Een zondebok heeft een functie, dat zijn vaak hele gevoelige kinderen. Kinderen die de patronen moeten doorbreken, krijgen vaak de schuld. Zo’n zondebok moet uiteindelijk erkenning krijgen. Ook al is het van een broer of zus. Zondebokken gaan vaak hand in hand met zorgdragers, die allebei verantwoordelijkheden op zich nemen.”
“Maar je ziet ook vaak de clown in gezinnen, die het familieverdriet weglacht. Of het zondagskind bij wie alles voor de wind gaat en waar nooit problemen zijn. Dat kind is bedoeld om te laten zien dat de ouders goede ouders zijn.” En al die verschillende plaatsen, kunnen ook soms voor frictie zorgen. “Alle kinderen in een gezin hebben vaak een ander verhaal en ieder heeft zijn of haar eigen waarheid over de ouders. En dat is vaak een bron voor ruzie. Die gaan elkaar afwijzen.”
Else-Marie haar boodschap is duidelijk: familie kies je niet, maar je kunt niet om ze heen. “Je blijft verbonden met duizend draden. Herstel die draden. Ook al is het niet voor jezelf of voor je ouders, herstel de draden voor je kinderen of je liefdesleven. Je liefdesleven wordt mooier als er maar iets herstelt. Oscar Wilde schreef ooit: ‘Gelukkig zijn de kinderen die hun ouders kunnen vergeven’. Hij zegt niet de gelukkige ouders, hij zegt de gelukkige kinderen.”
'Je bent samen ouders en er zit niks anders op dan je fatsoenlijk te gedragen, hoe boos je ook bent'
