Sporten is gezond, net als een beetje op je voeding letten, maar wat als het een obsessie wordt? Mensen met Body Dysmorphic Disorder (BDD) streven zo fanatiek naar een gezond leven, dat het ongezonde vormen aanneemt.
“Zelfs op vakantie kon ik niet stoppen. Terwijl anderen bij het zwembad zaten, was ik rondjes aan het lopen in m’n kamer.”
Dit artikel gaat over eetstoornissen en zelfdoding. Heb jij hier zelf ook mee te maken en zoek je hulp? Praat met een hulpverlener van MIND Korrelatie via 0900 – 1450 of vind hier meer mogelijkheden. Worstel je met suïcidale gedachten of maak je je zorgen om iemand anders? Praat er dan over. Bel 113 of ga naar www.113.nl.
Psychiater Nienke Vulink werkt in het Amsterdam UMC, locatie AMC op de afdeling angst- en dwangstoornissen. Zij verdiepte zich de afgelopen jaren in Body Dysmorphic Disorder (BDD). “Orthorexia, sportverslaving, anorexia athletica of bigorexia. Hoewel ze een net iets andere uitwerking hebben, valt het allemaal onder de paraplu van Body Dysmorphic Disorder (BDD).”
“Bij BDD is er sprake van een lichaamsbeeldstoornis. Dat zijn bijvoorbeeld eetstoornissen als anorexia en boulimia, maar BDD-patiënten hebben vaak een nog “waanachtiger beeld” van hun eigen lijf en de sterkte van die overtuiging is ook nog groter. Ook wetenschappelijk onderzoek laat zien dat er overeenkomsten, maar ook verschillen zijn in de manier van waarneming bij patiënten met BDD en eetstoornissen”, aldus Vulink. Volgens haar heeft 80 tot 90 procent van de BBD-patiënten een zeer sterke overtuiging dat er met hun uiterlijk iets mis is. “Bij bijvoorbeeld de musculodysfore stoornis is men overmatig bezig met het behalen van spiermassa. Waarbij gedragingen dwangmatig worden, zoals sporten of diëten, en psychisch lijden ontstaat. Zoals angstklachten of disfunctionaliteit.”
Over sportverslaving en andere vormen van BDD, is vrij weinig bekend. Er is volgens Vulink weinig onderzoek hiernaar gedaan. Hoe dat komt? “Deze aandoening streeft naar gezond gedrag. Dat wordt in onze maatschappij aangemoedigd en sociaal geaccepteerd. Wanneer dit gezonde gedrag van sporten overgaat in problematisch gedrag, wordt dit niet voldoende herkend of erkend.” Volgens de psychiater zijn sportscholen de plek waar mensen met BDD-neigingen, specifiek dit subtype musculodysfore stoornis, zich begeven. “Sportinstructeurs herkennen het wel, maar het is moeilijk om deze mensen in de spreekkamer te krijgen.”
Veel trainen of een gezonde leefstijl, wanneer wordt zoiets problematisch? “Middelengebruik, dwangmatig diëten of belemmeringen in het dagelijks leven, zijn zorgelijke ontwikkelingen. Maar als iemand iedere dag in de sportschool verschijnt, is dat ook al een signaal om in gesprek te gaan en vragen te stellen”, aldus Vulink.
De Haarlemse Mieke Terlouw (40) durft inmiddels eerlijk toe te geven dat ze met een sportverslaving worstelde. Ze schreef het boek de In de waan van het Leven over de zelfmoord van haar vader en de impact daarvan op haar leven. Haar sportverslaving begon zo’n tien jaar geleden. “Ik had toen net een fase van feesten en drugs achter de rug. De prikkels en afleiding die ik eerder uit het uitgaan haalde, vond ik vervolgens in marathons. Ik wilde gezond zijn, ging veel trainen en sloeg daarin compleet door. Sporten werd mijn oplossing voor alles. Zelfs als ik blessures had, moest ik van mezelf doorgaan.”
Door zo obsessief met sport en haar lichaam bezig te zijn, was het makkelijker voor Terlouw om haar verdriet te negeren. “Zoals dat vaak bij verslavingen gaat, wil je bij een sportverslaving zo min mogelijk voelen. Ik wilde daarom nooit niets doen, want dan kwamen er allerlei gedachten en gevoelens naar boven. Daardoor kreeg ik steeds meer drang om te sporten. Soms wel drie uur per dag. En als ik op vakantie niet genoeg bewoog, kon ik amper ontspannen.”
Mensen in de omgeving van Terlouw verbaasden zich over haar sportdrang. “Het draaide allemaal om calorieën verbranden en endorfines aanmaken. Vrienden zeiden soms tegen me: ‘Doe even relaxt’. Dan wimpelde ik dat af en vond ik hen ongedisciplineerd.”
Maar het overmatige sporten eiste zijn tol bij Terlouw. “Ik kreeg last van m’n rug en knieën. En ondanks verschillende klachten bleef ik hardlopen en krachttraining doen. Mijn rug riep eigenlijk tegen me: ‘Stop!’ Terlouw vertelt dat ze liever aan drugs verslaafd was geweest dan aan sporten. Waarom? “Bij drugs weten we allemaal dat het slecht voor ons is, maar rondom sporten hangt een ander imago. Daarnaast kun je van drugs afkicken en het nooit meer aanraken. Maar nooit meer sporten is dan ook weer niet echt gezond. Je moet dus leren omgaan met het middel waaraan je verslaafd bent.”
De Friese Marit Dijkstra (24) zit eigenlijk nog middenin die worsteling waar zowel Vulink als Terlouw over vertellen. “Ik heb een vertekend lichaamsbeeld, bewegingsdrang en dwang en een eetstoornis.” Een strijd die ze nu al zo’n vier jaar voert. “Extreem sporten”, noemt Dijkstra haar bewegingsdrang. “Ik moest van mezelf minimaal 25.000 stappen per dag zetten, ging soms uren wandelen, hardlopen, voetballen en mocht amper zitten. Maar het nam vormen aan waardoor ik het zelf niet meer leuk vond. “Ik was alleen nog maar bezig met: ‘Hoeveel verbrand ik?’ ‘Hoeveel loop ik?’ Het bewegen ging voor alles. Met mensen afspreken, vermeed ik zoveel mogelijk. En als het slecht weer was of ik toch een drukke agenda had, dan was er paniek.”
“Toen ik vorig jaar een groepsreis maakte naar Zuid-Afrika, kon ik me eigenlijk alleen maar druk maken om het stilzitten in het vliegtuig of tijdens de safari. Terwijl anderen bij het zwembad zaten, was ik rondjes aan het lopen over het terrein of in m’n kamer.” Dijkstra verloor veel gewicht, maar kreeg ook last van haar gewrichten, spieren, hartklachten en was oververmoeid. “Mensen in mijn omgeving vertelden me natuurlijk dat ik moest minderen, maar het lukte me niet.” Toen haar hartklachten nog extremer werden, concludeerde een cardioloog dat het hart van Dijkstra de inspanningen niet aankon. “Ik moest abrupt stoppen met bewegen en mag nu nog beperkt wandelen. Maar onder de 10.000 stappen per dag komen is voor mij geen optie. Eigenlijk nog steeds niet.”
Dijkstra vertelt dat het stoppen met sporten voor haar dubbel is. “Ik heb in eerste instantie heel veel gehuild. Aan de ene kant voelde ik paniek, maar aan de andere kant ook opluchting. Ik was er namelijk zo klaar mee, maar ik kon niet stoppen.”
Psychiater Vulink legt uit dat BDD vaak voortkomt uit een aantal factoren. Genetica, trauma en persoonlijkheid spelen daarbij een rol. “Rond de 70 procent van de BDD-patiënten heeft traumatische levenservaringen meegemaakt. Dat kan te maken hebben met pesten, seksueel misbruik of emotionele verwaarlozing. Maar ook persoonlijkheidskenmerken als perfectionisme zien we vaak terug. Daarnaast merken we ook veelvuldig dat uiterlijk van groot belang was in het gezin van herkomst of de omgeving van opgroeien. Veel patienten zijn dus opgegroeid in een omgeving waarin de identiteit veelal bepaald werd door hoe je eruit ziet.”
Terlouw legt uit dat ze lange tijd worstelde met een laag zelfbeeld.
“Ik vond mezelf dik, lelijk en voelde veel schaamte, maar die overtuiging zat heel diep.” Ze omschrijft zichzelf als ‘een bonk schaamte’. “Op de middelbare school werd ik rood en begon ik te zweten als ik moest praten. Die schaamte ging uiteindelijk op mijn uiterlijk zitten. Het sporten verlichtte die pijn.”
Zo’n sportverslaving vergt heel wat discipline. Dat herkent Terlouw ook bij zichzelf. “Die bewijsdrang en discipline heb ik altijd gehad. Ook in mijn werk was dat aan de orde. Ik wilde het heel graag goed doen, gezien en erkend worden en liet daar mijn eigenwaarde van afhangen.”
Inmiddels kan Terlouw haar obsessieve gedrag verklaren. Ze worstelde in haar puberteit al met een eetprobleem. “Mijn ouders scheidden toen ik elf jaar was en mijn moeder verliet het gezin. Daarnaast kampten mijn vader en moeder met psychische problemen. Het vertrek van mijn moeder is bij mij een diepgeworteld trauma geworden. Daar komt ook de schaamte vandaan. Ik schaamde me voor het feit dat mijn moeder niet voor me kon zorgen.” Terlouw werd grotendeels opgevoed door haar vader, maar die besloot uiteindelijk uit het leven te stappen. Voor Terlouw het moment dat ze niet meer terug kon. “Toen mijn vader zelfmoord pleegde, ging ik heel diep en moest ik wel in therapie. “
Op social media ontbreekt het niet aan afgetrainde lichamen en deelt men graag hun sportprestaties. Maar moedigen social media-kanalen BBD aan? Vulink maakt zich daar wel zorgen over. “Uit onderzoek is gebleken dat social media een negatief effect heeft op het lichaamsbeeld. We weten ook dat BDD-patiënten veel tijd op social media spenderen en dat hoor ik ook in de kliniek.” Obsessief social media-gebruik hoort volgens Vulink bij de dwangrituelen van BDD-patiënten. “Sommigen maken wel duizend foto’s per dag en dan is er maar eentje goed genoeg. Maar er zijn tegenwoordig ook apps die jouw foto’s een cijfer geven of adviseren welke cosmetische ingreep je moet ondergaan. Dat is zeer zorgelijk.”
De 24-jarige Dijkstra herkent dit. “Mensen moedigden mij aan. Je krijgt veel complimenten en er wordt je continu verteld dat je ‘goed bezig’ bent. Dat maakt het alleen maar ingewikkelder.” Dat gebeurt ook op social media. “Ook daar zie je beelden waarmee je jezelf gaat vergelijken.”
Wat betreft behandeling legt de psychiater uit dat BDD-patiënten vaak medicatie en therapie krijgen. “Dat is vaak een combinatie van moderne antidepressiva en cognitieve gedragstherapie. Maar er komen ook steeds meer andere behandelvormen, die bijvoorbeeld richten op zelfcompassie en acceptatie. Dat soort behandelingen zien er ook veelbelovend uit.”
Vulink zou graag met sportartsen en sportscholen meer onderzoek doen naar BDD. “Hoeveel mensen hebben in de sportschool veel focus op dat uiterlijk? Ik zou graag die data in kaart willen brengen.”
Terlouw omschrijft de periode na de zelfmoord van haar vader als donkere en depressieve jaren, waarin ze veel therapie en behandelingen onderging. “Daardoor kwam ik wel bij de kern van het probleem. Door therapie kon ik ervaringen uit het verleden verwerken en werken aan mijn eigen zelfbeeld.” En doordat ze bij de psychologische oorzaak van haar verslaving kwam, werd de drang om obsessief te sporten steeds minder. Ze geeft tegenwoordig yoga- en pilateslessen, maar sport een heel stuk minder dan voorheen. “Ik doe geen krachttraining of hardlopen meer.”
Terlouw noemt nogmaals het te lage zelfbeeld van BDD-patiënten op. “Je kunt tegen zo iemand zeggen: ‘Je bent goed zoals je bent’, maar zo werkt het niet. Iemand met een laag zelfbeeld voelt dat niet. Daarom moet je diep naar binnen om de kern van het probleem aan te pakken en dit combineren met lichaamsgerichte therapie.”
Dijkstra heeft inmiddels klinische opnames gehad en moest strenge afspraken maken omtrent bewegen. “Ik wil ervan af. Ik hoop in de toekomst weer met plezier te kunnen bewegen in plaats van drang.” Ze ondergaat momenteel psychomotorische therapie (PMT) en krijgt behandeling voor haar eetstoornis. “PMT is gericht op het lichaamsbeeld. Maar het heeft veel tijd nodig.” Dijkstra kreeg de diagnoses bordeline en persoonlijkheidsproblematiek. Dat laatste heeft voornamelijk invloed op haar omgang met emotie. “Daardoor zoek ik in andere zaken extreme controle. Dat blijkt een patroon van destructief gedrag.” Tegelijkertijd probeert ze haar hbo-opleiding af te ronden, maar haar ‘verslaving’ heeft die studie behoorlijk vertraagd. “Zo goed als het nu gaat, is het jaren niet geweest. Maar als ik eerlijk ben, gaat het nog steeds niet heel goed met me.”
Wanneer je volgens Terlouw vraagtekens moet zetten bij jouw eigen dieet- en sportdrang? “Zodra het sporten de overhand neemt in jouw dagelijkse leven en je andere dingen niet kunt doen. Dat je bijvoorbeeld baalt van een onverwachts etentje of daar angstig of zenuwachtig van wordt. Simpelweg omdat je dan niet kunt sporten.”
Dijkstra besefte lange tijd zelf totaal niet dat ze ongezond bezig was. “Die lijn is heel dun. Maar als het te veel ‘moeten’ wordt en het genieten verdwijnt, dan kun je vragen gaan stellen. Ik zou aanraden om dan eens een maand te stoppen met sporten. Lukt dat niet en sla je door? Dan is het wellicht raadzaam om aan de bel te trekken.” Hoewel Dijkstra behoorlijk opzag tegen het interview voor dit artikel, verzamelde ze toch al haar moed. “Het is van belang dat mensen weten dat dit speelt. Want er is toch veel onbegrip wat betreft sportverslaving en BDD. Daarnaast gaat een eetstoornis niet alleen over ‘niet eten’. Alle BDD-varianten hangen samen met een vertekend lichaamsbeeld. Persoonlijk kan ik wekenlang last hebben van een onzinnige opmerking.”
Angela Schijf openhartig over verleden met eetstoornis: 'Het is niet alleen maar dun willen zijn'
