Citroenen

Na haar moeders begrafenis vertrekt Hassnae met een koffer vol citroenen uit Marokko, geplukt van de boom naast het familiehuis in Oujda. Op het vliegveld is ze rusteloos, schrijft ze: ‘Niemand kijkt naar me om terwijl ik op dreig te gaan in het gapende gat waar tot voor kort mijn navelstreng zat.’ Ze koopt koekjes en spreekt de bekende namen – ka’ab laghzaal en briouats – nadrukkelijk uit. De Marokkaanse cultuur is onlosmakelijk verbonden met haar moeder; juist nu wil ze die vertrouwde geuren en smaken vasthouden.

In de eerste dagen na het overlijden van haar moeder, begint Hassnae al haar herinneringen op te schrijven. “Ik dacht: als ik dat niet doe,  ga ik het vergeten. Dat was nog niet voor een boek – ik wilde haar vasthouden.” Eigenlijk is ze met een roman bezig, maar haar verdriet is te groot. “Ik moést eerst over mijn moeder schrijven. Als iemand overlijdt, is het net alsof die persoon nooit bestaan heeft. Ik wilde dat iedereen dat wél wist, en hoe verschrikkelijk belangrijk en fantastisch ze was. Ik wilde haar recht doen.”

Gemakkelijk blijkt dat niet: het duurt zes jaar voordat het boek af is. “Ik heb heel vaak huilend achter die laptop gezeten, maar schrijven heeft me absoluut geholpen om uit mijn diepe dal te kruipen en troost te vinden. Ik realiseerde me: ze is overal, ze zit in mij. Zo lang je van iemand houdt, is die persoon er.”

'Wie geen kuddedier is, vindt zich al snel tegenover de bloeddorstige hordes'Lees ook

Liefdesverklaring

Wat er nu ligt, is een liefdesverklaring: een monument waarin Hassnae haar moeder steeds weer kan vinden, maar de lezer ook. Ze wandelt bijna van de pagina af. Je ziet haar handen knalgele citroenen wassen, ruikt haar kruidige harira, en voelt de zilte, koele zee tegen je enkels als ze er onverwachts inloopt. “Dat zintuigelijke was heel belangrijk voor me, alsof ik tussen hemel en aarde zweefde en weer vat kreeg op waar en wie mijn moeder was.”

In Nederland kreeg haar moeder geregeld nare blikken en opmerkingen op straat. Altijd bleef ze kalm. Hassnae ging de barricades op, en dat doet ze nu nog steeds. “Ik wil laten zien dat mijn moeder niet is wat de buitenwereld van haar maakt. En dat geldt voor veel moeders en vaders.” Ze beschrijft haar moeders humor én verlegenheid, scherpe uitspraken en knuffels. Op de flat waar ze woonde werd dat wél gezien: na haar overlijden zat de brievenbus vol lieve kaartjes. “Het is nooit zwart wit. Ook dat wilde ik overbrengen.”

Als (LINDA.nl-)columnist, journalist en programmamaker is Hassnae  behoorlijk uitgesproken. Mensen zoeken maar al te graag het contrast met haar moeder. “Mensen zien me, en denken: zij is modern. Zagen ze haar, mompelden ze: ‘Zij is onderdrukt’. Ze begrijpen niet dat ik hier ben, met die grote bek, dankzij háár. Ze heeft me geleerd om zelfstandig na te denken en mijn eigen plan te trekken. En ja, ook om onafhankelijk te zijn van een man.”

Haar moeder liet die wijsheden terloops vallen. Als Hassnae het ouderlijk huis leegruimt, vindt ze een trofee in de vorm van een huisje, die ze als kind won. Bij de uitreiking werd ze overgeslagen. “Ik realiseerde me ineens dat dit een heel belangrijk moment is geweest. Mijn moeder zei: ‘Ze hadden je naam moeten noemen’. Met andere woorden: je moet gezien worden. Pas toen ik dat huisje weer zag, realiseerde ik me hoe diep de strijd om voor vol aangezien te worden nog steeds in mij zit.”

Het geheim van Francine Oomen bleek ook dat van haar moeder: 'Het monster wordt steeds groter'Lees ook

Moeder

Iedere avond belt Hassnae haar moeder op. Behalve de laatste keer dat het mogelijk was. Jarenlang loopt ze met een “extreem” schuldgevoel rond. “Eerst besefte ik dat niet, maar het achtervolgde me zelfs in mijn dromen.”

Tot ze op haar moeders vijfde sterfdag wakker wordt, en buiten een weiland vol sneeuw vindt. “Het voelde echt als een teken van haar: ‘Ik ben er nog.'” Voor het eerst sinds Hassnae’s jeugd is het echt koud, en kan ze schaatsen. Ze beschrijft de sneeuw als ‘barmhartig’ – net als haar moeder. “De sneeuw voelde als een zachte omhelzing, zoals alleen zij die kon geven. Ik besefte dat ze mij dit nooit kwalijk had genomen. De nare dromen hielden toen op.”

Nadat haar moeder is weggevallen, beseft Hassnae dat ze haar anker was: haar veilige haven van alle rumoer rondom haar werk én de link met haar cultuur. “Ik besefte dat alles wat Marokkaans aan mij is met haar verbonden is. Samen keken we Arabische films, en luisterden we muziek.  Ik was ineens heel bang dat ik dat zou verliezen. Tot een vriendin zei dat mijn moeder me al alles had meegegeven wat ik nodig had. Ik kon het nu dus ook alleen.”

Niemand had door dat Manon Spierenburg doof werd: 'Ik dacht dat ik autistisch was'Lees ook

Geuren

Hassnae gaat de keuken in om voor het eerst haar moeders couscous te maken. In haar boek beschrijft ze een soort trance, waarbij ze haar moeder bij zich voelt. “Ook als ik uren bezig ben met de harira, of koriander sta te snijden, is ze weer bij me. Dat zijn haar smaken – zo wordt ze weer tastbaar. Het opent een tijd dat alles nog oké was: daar gaat zoveel troost vanuit.”

De dag na haar moeders overlijden vinden Hassnae en haar familie een chocoladecake met abrikozenjam in de oven. “Ik begon te huilen. Ik zei letterlijk: ‘Ze heeft een taart voor ons achtergelaten.’ Dat is hoe het voelde. Ze had mijn zus zelfs nog naar de supermarkt gestuurd voor de jam die ze vergeten was. Ze moést die cake maken. Ik krijg kippenvel als ik eraan denk. Ik heb mijn stuk mee naar huis genomen, en ben er echt voor gaan zitten.”

Hanountje, noemde ze haar moeder: liefje. Ze is niet op de plek waar ze begraven is, voelt Hassnae. Haar moeder is bij de citroenboom in Oujda, die sinds haar dood blijft groeien en elk jaar talloze vruchten geeft. “Tot mijn zus een tuinman liet komen, want hij was topzwaar”, lacht ze. “Nu hebben ze ‘m gekortwiekt, zodat hij in het voorjaar hopelijk weer kan gaan bloeien.”

Dit artikel verscheen eerder op 13 november 2022.

Splinter Chabot brengt nieuw boek uit: 'Het is een mini-rouwproces'Lees ook