In 2001 springt de moeder van Elena Lindemans (49) van een flat, na jaren psychisch lijden en een afgewezen euthanasieverzoek. Hoe is het nu, twintig jaar later, gesteld met het euthanasiebeleid in Nederland? Dat onderzoekt Lindemans in de documentaireserie Een goede dood.
Ze volgt zes mensen met een doodswens. “Worden zij nu wel gehoord? Krijgen ze euthanasie? En hoe gaat dat dan?”, zegt Lindemans in gesprek met LINDA.
Trigger warning: dit artikel gaat over euthanasie en zelfdoding.
In 2001 kreeg Nederland als eerste land ter wereld een euthanasiewet. Maar mensen die psychisch leden kregen toen zelden euthanasie, vertelt Lindemans. “Terwijl er in de wet geen onderscheid wordt gemaakt tussen mensen die lichamelijk of psychisch lijden. Je moet kunnen aantonen dat je uitzichtloos en ondraaglijk lijdt. Maar psychisch leed is niet te bewijzen. Je kan geen tumor op een scan zien. Dat het zo ongrijpbaar is, maakt het zo lastig, juist voor artsen en psychiaters. Zij krijgen nooit de garantie dat die persoon er anders niet uit was gekomen.”
Psychiaters zijn opgeleid om mensen beter te maken. “Zo durfden de psychiaters van mijn moeder niet te stellen dat ze was uitbehandeld. Ze namen haar niet serieus en kozen liever voor behandeling en medicijn nummer zoveel. Maar dat station waren we allang gepasseerd, mijn moeder kón niet meer. Ze was nog een hoopje vlees op de bank dat alleen kon zeggen dat ze dood wilde.”
In 2014 maakt Lindemans de documentaire Moeders springen niet van flats, waar ze onderzoekt wat de maatschappelijke gevolgen zijn van een te streng euthanasiebeleid bij mensen met psychische klachten. Of Lindemans na die documentaire al van plan was zich nog eens te storten op dit onderwerp? “Nee, in tegendeel. De film leidde tot een hoorzitting in de Tweede Kamer en ik ben twee jaar lang overal in gesprek gegaan met mensen binnen de geestelijke gezondheidszorg. Ik was er daarna zo klaar mee en eerlijk gezegd ook helemaal op.”
Niet dat de documentairemaker luchtigere onderwerpen is gaan onderzoeken: Vrouw slaat man, Verstoten Vaders, In de TBS en Onvoorwaardelijk staan allemaal op haar naam. “Toen ik drie jaar geleden las dat mensen die psychisch lijden nog steeds sporadisch door hun eigen artsen werden geholpen, en standaard werden doorgestuurd naar het Expertisecentrum Euthanasie waar de wachtlijsten opliepen tot soms wel twee jaar, dacht ik: ik moet opnieuw mijn tanden in dit vraagstuk zetten.”
Waar in 2001 enkele mensen vanwege psychisch lijden euthanasie kregen, steeg dit aantal in 2012 naar veertien mensen. Nu zijn we twaalf jaar verder en waren het er 138 in het afgelopen jaar. “Die stijging komt vooral door de artsen en psychiaters die bij het Expertisecentrum Euthanasie werken. Maar dit jaar waren er voor het eerst meer artsen buiten het expertisecentrum die mensen met psychisch leed uit hun lijden hadden verlost. Dus er is misschien sprake van een kentering? Dat moet in de komende jaren gaan blijken. Er zijn nu ook ggz-instellingen die beleid maken over mensen die uitbehandeld zijn en euthanasie zouden willen. Dat speelt dus nu pas.”
Volgens Lindemans is het vooral belangrijk dat er over een doodswens gesproken wordt. “Uit onderzoek blijkt dat wanneer mensen serieus worden genomen in hun doodswens, het er ook voor kan zorgen dat de wens om uit het leven te stappen verdwijnt. Het draait ook om het geven van perspectief: artsen moeten duidelijk aangeven welke stappen zij nog eerst willen zetten voordat euthanasie een optie is.”
Met Een goede dood wil Lindemans euthanasie bij deze groep bespreekbaar maken. “Er rust nog een taboe op. En dit wordt pas minder als we er open en eerlijk over praten. Worstelt iemand in je omgeving met die gedachtes, praat erover.”
De jongste hoofdpersoon in Een goede dood is Marte (26). “Eerst twijfelde ik of ik haar verhaal moest meenemen. Ik merkte dat mijn brein ook riep: dit kan toch niet, zo jong? Maar zij heeft mij veel geleerd: zij leed al vanaf heel jonge leeftijd en was zelfs bang dat er leven na de dood zou zijn, want dan moest ze weer. Dat zei mij zo veel.”
Lindemans vertelt wat haar in dit verhaal het meeste heeft geraakt: “Martes moeder moest steeds haar grenzen opschuiven: haar dochter steeds meer loslaten. Omdat Marte ook haar organen wilde doneren moest ze in een kille ziekenhuiskamer overlijden. En juist omdat ze die laatste weken alles samen met haar moeder, zus en vader deed, werd het toch nog een liefdevol einde. Ik heb Marte op de dag van haar euthanasie nog mogen filmen en een knuffel van haar gekregen. Tot het allerlaatste moment, minuten voordat ze overleed, hoorden we hoe opgelucht ze was dat ze mocht gaan.”
De documentairemaker heeft bewust ook een verhaal over dementie in de serie meegenomen. “Mensen met dementie kunnen soms lijden aan het vooruitzicht van het lijden, en geven daarom al vroeg aan dat zij niet op een gesloten afdeling van een verpleeghuis terecht willen komen. Zij regelen dit vooral bij bijvoorbeeld hun huisarts, maar moeten dan eigenlijk voor hun gevoel te vroeg afscheid nemen van het leven, wanneer je je nog goed voelt en in elk geval wilsbekwaam bent. Maar wanneer besluit je dat je tijd is gekomen? We volgden Marij (88) en haar zoon Cyriel, die met dat duivelse dilemma te maken kregen.”
Teun (24) over docu 'Human Forever': 'We sluiten mensen met dementie uit van het leven'
Artsen en psychiaters komen ook aan het woord in Een goede dood, zoals psychiater Nynke. “Jarenlang verwees zij patiënten door naar het Expertisecentrum Euthanasie, totdat ze met patiënt Yvonne (56) doorhad dat de behandelingen niet meer hielpen. Een wachtlijst van twee jaar zou Yvonne niet volhouden, ze zou zichzelf dan wat aandoen. Nynke besluit zelf de euthanasie te doen. Ze is heel eerlijk over hoe eng ze het vindt en wordt bijgestaan door een arts die al vaker euthanasie heeft verleend. Uiteindelijk ervaart ze hoe mooi en vreedzaam Yvonne, omringd door haar familie en vrienden, mag heengaan. Dat is voor kijkers maar vooral voor psychiaters die dit een ver-van-mijn-bed-show vinden goed om te zien.”
Nynke stelt de vragen die je als kijker ook zou hebben, zegt Lindemans. “Hoe snel gaat iemand dood na de injectie? Wat als het mislukt? Hoe ziet de spuit eruit? Het blijkt om zes injecties te gaan, met de volgorde erop door de apotheker aangegeven. Het is indrukwekkend dat je als kijker van zo dichtbij meemaakt hoe een psychiater dit beleeft. Nynke weet dat dit de vurige wens is van Yvonne en staat er volledig achter, maar beseft wel dat ze iemand dood gaat maken.”
Lindemans noemt de serie ‘bij tijd en wijle vrij absurdistisch’. “Pythia schrijft in haar agenda ‘dood’ op de dag dat ze te horen krijgt wanneer haar euthanasie gaat plaatsvinden. Ze vraagt aan de psychiater die het gaat uitvoeren of het ’s ochtends mag, ‘want dan is ze op haar best’. De avond ervoor wil ze nog naar de boekenclub, maar haar beste vriendin zegt dan: ‘Maar we zouden nog met z’n allen uit eten gaan?’ Hoe maakbaar is onze dood?, vroeg ik mij toen af. Er was ook een vriendin die bij dat laatste euthanasiegesprek nog een hele voordracht voor en over Pythia hield. Dat gebeurt normaal gesproken natuurlijk tijdens een uitvaart. Prachtig.”
“Daar kan ik wel een beetje jaloers op worden”, geeft Lindemans toe. “Ik heb mijn moeder gezien nadat ze van de elfde verdieping van een flat was gesprongen. Deze mensen konden alles tot in de puntjes zelf regelen en met hun familie en vrienden. Dit is eigenlijk al een vorm van verwerking.” Maar in de serie zitten ook verhalen van mensen die het uiteindelijk zelf doen, met bijvoorbeeld middel X. Aan de ene kant ervaar je dus hoe mooi het kan gaan, en aan de andere kant zie je de keiharde realiteit van zelfdoding.”
Verdachte in middel X-zaak voor uitspraak overleden
Lindemans deelt tot slot een moment dat veel indruk op haar heeft gemaakt. “Ik volg ook Wil (78), die toch besluit middel X te nemen. Het heeft 36 uur geduurd. Ze wist al die uren dat dit is wat ze wilde, hoeveel pijn ze ook had. Ze wilde geen pijnstillers nemen, uit angst dat haar leven werd gerekt. Pas toen de huisarts zei dat hij haar leven niet ging redden, maar haar ging helpen met de pijn, wilde ze het nemen.”
Ze vervolgt: “Wat me trof is dat ik mijn moeder heb laten gaan. We wisten preciés waar ze naartoe reed en hebben haar een paar uur de tijd gegeven. We hadden geen keus. Het was de moeilijkste beslissing ooit, maar we moesten onze moeder loslaten. Ik zie dat terug bij Wils zoon Roeland. Twee jaar lang hoopte hij dat ze het euthanasietraject ging afmaken. Toch heeft hij haar de tijd gegeven om haar besluit te volgen om middel X te nemen. Toen hij ’s avonds kwam en dacht dat ze zou zijn overleden, heeft het nog 24 uur geduurd. Hij is bij haar gaan waken. Je weet wat voor walgelijks je moeder gaat doen, maar dat je toch de liefde vindt om te zeggen: ik laat je los. Dat raakt me.”
Rakelde de serie veel verdriet over haar moeder bij haar op? “Niet echt. Toen zij overleed, had ik niks. In een klap waren de jaren in angst voorbij. Dat voelde niet goed. Met de docu die ik maakte, kon ik haar een stem geven en met het persoonlijke verhaal toch het grote verhaal van heel veel andere mensen vertellen. Volgende week word ik 50, ik was 27 toen ze overleed. Ik kan toch nog steeds met haar bezig zijn. Ik denk dat mijn moeder hier wel om gniffelt. Ze was een krachtig Jane Fonda-type, die helaas heel ziek is geworden en waar niks van overbleef. Maar ze was ook een vrouw die op zeepkisten ging staan. Deze documentaireserie doe ik voor en namens haar.”
Worstel je met suïcidale gedachten of maak je je zorgen om iemand anders? Praat er dan over. Bel 113 of ga naar www.113.nl. Stichting Zelfmoordpreventie is 24 uur per dag en zeven dagen per week bereikbaar. Wil je zelf een training volgen om te oefenen met het openen van een gesprek? Doe dan de VraagMaar online suïcidepreventie training op www.113.nl.
