De spanningen op de grens tussen Oekraïne en Rusland lopen steeds hoger op. Volgens het Kremlin is de kans op een militair conflict ‘groter dan ooit’. Wat is er aan de hand, en hoe is dit probleem ooit begonnen?
LINDA.nl vroeg het aan Hans van Koningsbrugge, hoogleraar Geschiedenis en Politiek van Rusland aan de Rijksuniversiteit Groningen. We zetten vijf vragen én antwoorden op een rij.
Rusland heeft zo’n honderdduizend militairen langs de grens met Oekraïne verzameld, en in de Zwarte Zee ten zuiden van Oekraïne zijn veel Russische marineschepen te vinden. Onder het mom van een gezamenlijke militaire oefening zijn sinds vorige week ook Russische troepen in Belarus te vinden.
Officieel is er een staakt-het-vuren in Oost-Oekraïne maar er wordt alsnog geschoten en er vallen doden. Er is veel contact tussen regeringsleiders, diplomaten en militairen om verdere escalatie te voorkomen, maar de taal aan beiden kanten – het Kremlin en de NAVO – is behoorlijk verhard.
De NAVO wil dat het Russische leger zich terugtrekt. Het westerse bondgenootschap kondigde maandag aan troepen in gereedheid te brengen, en gevechtsvliegtuigen en schepen richting het gebied te sturen. Meerdere lidstaten, waaronder Nederland, zouden volgens secretaris-generaal Stoltenberg bereid zijn om versterking naar Oost-Europa te sturen.
President Joe Biden zegt bereid te zijn 8.500 in de EU gestationeerde Amerikaanse militairen zo nodig naar buurlanden zoals Polen en Roemenië te verplaatsen. “Hij heeft daarbij wel gezegd: we gaan niet vechten”, zegt Van Koningsbrugge. “Die militaire aanwezigheid van de NAVO is een manier om Rusland af te schrikken, en te laten zien: we tillen hier zwaar aan.”
Rusland en Oekraïne waren tot 1991 onderdeel van de Sovjet-Unie, legt Van Koningsbrugge uit. “Aan de Russische kant leefde het idee dat de NAVO, in ruil voor de eenwording van Duitsland, niet naar het oosten zou uitbreiden.”
In 2006 geeft de Russische president Poetin al aan dat een NAVO-uitbreiding richting Georgië of Oekraïne “onbespreekbaar” is. “Maar in die tijd had je in NAVO-kringen juist uitingen van de Amerikaanse kant van: drijf die grens verder het oosten in. Die twee totaal verschillende wereldvisies gingen botsen en sindsdien hebben we zestien jaar ellende.”
Dit komt in 2014 tot een kookpunt wanneer Oekraïne het associatieverdrag met de Europese Unie sluit. In eerste instantie gebeurt dit niet, maar na grote protesten tekent de nieuwe Oekraïense regering het verdrag wel. “Toen kwam de grootste Russische marinebasis aan de Zwarte Zee theoretisch in EU-territorium te liggen”, zegt Van Koningsbrugge. “Dat was voor Rusland moeilijk te verteren. Het Kremlin ziet de EU als het voorportaal van de NAVO.”
Kort daarna annexeert Rusland de Krim, het schiereiland waar de marinebasis ligt. Annexeren betekent dat een staat zonder wederzijds goedkeuren een gebied van een ander land overneemt. Ook steunt Rusland sinds 2014 pro-Russische opstandelingen in het Oost-Oekraïne, waar nog steeds een oorlog met de Oekraïense regering woedt.
MH17-zaak in het geding: was Rusland de baas in Oost-Oekraïne?
“Een bevroren conflict kan altijd ineens tot uitbarsting komen”, zegt Van Koningsbrugge, “want het is nooit opgelost.” Daarnaast waren de pro-Russische en prowesterse sentimenten voorheen vrij gelijkmatig over Oekraïne verdeeld. “Maar nu de Krim en de rebellenrepublieken in het oosten niet meer bij het Oekraïense staatsbestel horen, is de meerderheid van het land pro-westers. Oekraïne drijft zo steeds verder van Rusland af.”
Dit houdt onder andere in dat de Oekraïense regering lid wil worden van de Europese Unie, en dat veel burgers daarachter staan. Ook werkt het land sinds 2014 steeds nauwer samen met de NAVO. Rusland ziet dat als uitbreiding van de NAVO, zegt Van Koningsbrugge. “En dat wil de Russische regering niet.”
Het land vraagt daarom halverwege januari om de garantie dat Oekraïne en Georgië – maar ook Zweden en Finland – nooit zullen toetreden tot het bondgenootschap. Ook wil Rusland dat de NAVO zicht terugtrekt uit alle landen die in de Koude Oorlog onder de Russische invloedssfeer vielen.
Rusland verwacht een schriftelijk antwoord op de gestelde eisen. Maar de NAVO zal volgens Van Koningsbrugge nooit aan de eisen willen voldoen. “Voor het westen is lidmaatschap een keuze van de afzonderlijke staten zelf. Het is een kwestie van soevereiniteit. Daarnaast kun je de klok niet terugdraaien.”
Maar volgens de hoogleraar is er nog wel onderhandelingsruimte. “In Oekraïne komt alles samen. Voor de Europese Unie gaat het over Europese veiligheid, en ook de Russen zeggen: we hebben een veiligheidssysteem nodig. Daar kunnen ze elkaar wellicht in vinden. Je kunt afspraken maken over hoeveel troepen je beiden aan de grens hebt, of hoeveel manoeuvres je mag doen. Het gaat dus niet per se om oorlog of vrede. Er kan ook een toestand van blijvende spanning ontstaan, waarin wel bepaalde onderlinge afspraken gelden.”
De NAVO zal in haar schriftelijke reactie dus zeer waarschijnlijk op zoek gaan naar common ground, zegt hij. “Als je de eisen categorisch afwijst, is het gesprek ten einde. Maar zolang er gepraat wordt, wordt er niet geschoten.” Verwacht hij een oorlog of zo’n toestand van blijvende spanning? “Dat valt te bezien. Ik kan niet in de hoofden van de Russische beleidsmakers kijken.”
Premier Rutte en minister Hoekstra gaven vorige week aan naar Kiev te willen reizen. “Nederland heeft er niet zo gek veel mee te maken, maar het is meer een teken van solidariteit”, zegt Van Koningsbrugge.” De Polen, de Tsjechen en de Fransen hebben dat ook gedaan. Zo trek je dezelfde lijn als je bondgenoten.” Nederland zal volgens de hoogleraar dan ook niet snel in het midden van de eventuele strijd belanden. “Misschien zullen we defensieve wapens leveren, maar veel verder dan dat zal het niet gaan.”
Duitsland stuurt veldhospitaal naar Oekraïne, geen wapens
