Tijdens de heksenvervolgingen werden met name vrouwen eeuwenlang op de brandstapel gezet. Schrijfster Susan Smit (49) is een van de initiatiefnemers die zaterdag actievoert voor een Nationaal Heksenmonument.
Ook stelde ze het bijbehorende pamflet samen. “Mensen zeggen: ‘Moeten we het hier nu nóg over hebben?’ Maar de vraag is juist: waarom nu pás?”
Smit ijvert hier al 23 jaar voor, vertelt ze in gesprek met LINDA. In 2001 bracht ze Heks uit, waarin haar journalistieke zoektocht naar hekserij een persoonlijke werd. Inmiddels noemt Smit zichzelf een moderne heks. “Destijds werd ik nog beschimpt en bedreigd. Als ik een lezing hield, was er soms politiebegeleiding nodig en werd er buiten geprotesteerd door mensen met een angst voor de duivel: ze dachten dat ik aan het flirten was met demonen.”
Toch blijven haar boeken in trek, en in 2021 wordt haar roman De heks van Limbricht een bestseller. Smit vertelt hierin het waargebeurde verhaal van Entgen Luijten. Eind zeventiende eeuw was zij het laatste slachtoffer van de Nederlandse heksenvervolgingen. “Je ziet dat steeds meer mensen bereid zijn om over deze pijnlijke periode in onze vaderlandse geschiedenis te praten, en het stereotype van de sprookjesheks loslaten.”
In Europa vond ongeveer tussen 1450 en 1650 het hoogtepunt van de heksenvervolgingen plaats. Volgens schattingen werden toen tussen de 30.000 en 60.000 mensen vermoord. 85 procent van hen was vrouw. In Nederland werden ruim duizend processen tegen vermeende heksen gevoerd. De 250 ter dood veroordeelden die bekend zijn, vormen volgens Smit het topje van de ijsberg.
Susan Smit: 'Ik wil het scheldwoord 'heks' graag terugpakken en het als een kroon op mijn hoofd zetten'
Vermeende heksen kwamen niet alleen op de brandstapel terecht. Ze werden met gruwelijke folteringen gedwongen tot valse bekentenissen, bijvoorbeeld door het dichtschroeien van de vagina met een gloeiendhete, smeedijzeren pook. Verdachten werden ook ‘getest’ door met een zware steen in het water gegooid te worden. Bleven ze drijven, waren ze heks. Verdronken ze, dan waren ze onschuldig maar al vermoord.
Over de hele wereld worden steeds vaker excuses aangeboden en monumenten opgetuigd. Zo kondigde de Amerikaanse staat Massachusetts vorige week een officiële kwijtschelding van schuld aan voor twaalf mensen die zijn veroordeeld voor hekserij. In 2022 bood de Schotse premier op Vrouwendag haar excuses aan voor de moord op duizenden vrouwen, en ook in Nederland zijn op steeds meer plekken gedenkplaten te vinden.
Smit: “De vervolgingen waren het dieptepunt van een vrouwenhaat. De vrouwen die als heks werden aangewezen, waren opvallend vaak alleenstaand of weduwe. Ze waren vroedvrouw, genezeres, eigenzinniger, mondiger of losbandiger dan ’de kerk’ gezond achtte.”
Vrouwenhaat of 'onschuldige grapjes'? Deze deskundige legt het verschil uit
Samen met schrijver Bregje Hofstede en theatermaker Manja Bedner is ze initiatiefnemer van het Nationaal Heksenmonument. Zaterdag voeren zij met medestanders actie op verschillende plekken in het land en herdenken ze de slachtoffers door witte bloemen neer te leggen en hun namen voor te lezen. Ook zamelen ze geld in om het monument te kunnen realiseren.
De heksenvervolgingen komen nauwelijks aan bod op Nederlandse scholen, en ook bij volwassenen is de algemene kennis over het onderwerp beperkt. Hoe komt dat? Smit heeft daar geen eenduidig antwoord op, maar wijst op het feit dat de vervolgingen over vele eeuwen zijn uitgesmeerd. “Er is niet één duidelijk historisch moment. En als we het hebben over de heksenjachten, dan moeten we het ook hebben over misogynie, en hoe dat laatste tot de dag van vandaag in onze maatschappij doorwerkt. Dat willen we liever niet.”
Mensen wijzen liever naar bijgeloof, weet Smit. “Maar dan beantwoord je de vraag voor de helft. Dat bijgeloof werd gericht op de vrouw, die gevoeliger zou zijn voor verleiding door de duivel, omdat zij lichamelijker, seksueel onverzadigbaar en leugenachtig zou zijn. Religie was een handig middel om ‘lastige vrouwen’ een kopje kleiner te maken. De kerk wilde geen alleenstaande vrouwen die financieel afhankelijk of seksueel bevrijd waren. Het is een onomstotelijk feit dat heksenvervolgingen over vrouwenhaat gaan.”
Waarom feminisme voor veel vrouwen (en mannen) een lastig woord blijft
“Vrouwelijke waarden, die overigens in alle mensen bestaan, moesten het veld ruimen. We moesten vanaf de Verlichting de natuur ontstijgen en beheersen. En volgens de Kerk was het lichaam zondig. Dus de wijsheid van het lichaam, sensualiteit, intuïtie en in contact staan met de natuur: allemaal werd het onderdrukt. En als er een misoogst of epidemie was, was dit niet langer onderdeel van de natuurlijke gang van zaken, maar gold dit als een straf van God en moest er een zondebok worden aangewezen om het volk rustig te houden.”
Nog steeds worden vrouwen met macht uitgemaakt voor heks. Denk aan de vele tweets over Sigrid Kaag, maar ook Angela Merkel en Hilary Clinton werden ‘Oberhexe‘ en ‘wicked witch of the left‘ genoemd. “Als vrouwen op een invloedrijke positie zitten en die ruimte zelfverzekerd innemen, gaat dat voor velen te ver en komt de heksenwaan naar boven. Heks is hoe bange mannen vrouwen met macht noemen. En het is een fantastische stok om mee te slaan: wie als heks neergezet wordt, heeft eigenlijk geen kans meer.”
Vrouwen hebben zich uit angst voor die dreigende meute eeuwenlang aangeleerd om zich kleiner te maken dan ze zijn, zegt Smit. “Ik heb dat ‘brandstapelangst’ genoemd en die term heeft een vlucht genomen. De heksenvervolgingen zijn een intergenerationeel trauma waar we als samenleving los van moeten komen. Dat kan alleen als we het onder ogen kunnen komen en het een rechtmatige plek in onze geschiedenis geven. Alleen dan kunnen we hedendaagse vrouwenhaat en femicide écht begrijpen, en waarom we die neiging hebben om onszelf kleiner te maken dan we zijn.”
‘Heksenmonument’ van Susan Smit en andere auteurs is nu verkrijgbaar. Deze zaterdag organiseert de stichting Nationaal Heksenmonument een landelijke actiedag en herdenking voor de slachtoffers van de vervolgingen.
Na 'Expeditie Robinson' komt Marion Pauw met nieuwe thriller: 'Als ik erover vertel, komt de paniek terug'
