Sociale media: ooit was het voor Sander Schimmelpenninck (39) een plek om interessante mensen te ontmoeten, ideeën te delen en het nieuws te volgen. Tegenwoordig bestaat het in zijn ogen vooral uit desinformatie, polarisatie en haatcampagnes.
In de VPRO-serie Sander versus de socials onderzoekt hij de vergaande invloed van sociale media op onze samenleving, de rechtsstaat en de politiek.
Aan het begin van zijn journalistieke carrière wilde Sander Schimmelpenninck niets weten van sociale media. Hij vond het ‘ijdel gedoe en aanstellerij’. Tot zijn hoofdredacteur bij Quote hem opdroeg tóch Twitter (nu X) te gebruiken. Zijn eerste tweet luidde: geheel tegen de principes in, nu ook op Twitter.
Inmiddels is hij er niet meer weg te denken. Wie aan Schimmelpenninck denkt, denkt aan X. En vice versa. “In het begin was er gezelligheid en het was een goede plek om het nieuws te volgen. Die functie heeft het nog steeds, maar de laatste tijd vind ik het er gevaarlijk worden”, vertelt hij. Sinds een aantal jaar hellen de sociale media volgens hem meer naar rechts, neemt de polarisatie toe, daalt het vertrouwen in de democratie en vinden er veel strafbare feiten, zoals doodsbedreigingen en opruiing, onbestraft plaats.
In de vierdelige serie Sander versus de socials onderzoekt de columnist de invloed van sociale media op deze ontwikkelingen. Nadat hij dit zelf op X deelde, kreeg hij veelvuldig de opmerking dat hij ‘hier zelf net zo hard aan meedoet’. “Alsof een scherpe column hetzelfde is als een doodsbedreiging. Dat is natuurlijk niet zo, maar op sociale media is dat haast hetzelfde geworden. Doodsbedreigingen, laster en opruiing mogen niet in de echte wereld, en dat zou ook niet mogen gebeuren in de online wereld. Ik vind dat problematisch.”
In de vierdelige serie 'Sander versus de socials' onderzoekt journalist Sander Schimmelpenninck (1984) de wetteloosheid op social media, met name X (voorheen Twitter). Wie gaat daar handhaven? https://t.co/zfl64aO3gV
— Sander Schimmelpenninck (@SanderSchimmelp) October 25, 2023
Dat er online zoveel strafbare feiten plaatsvinden, komt volgens Schimmelpenninck vooral doordat overheidsinstanties maar moeilijk kunnen achterhalen wie er achter een profiel zit. Om aan te tonen hoe moeilijk dat is, doet hij in de serie aangifte van een online doodsbedreiging. “Vervolgens moet de politie of het OM een verzoek tot informatie indienen bij een van die grote bedrijven ergens in Californië. Maar daar hebben ze helemaal de mankracht en tijd niet voor.”
De aangifte van de doodsbedreiging was voor hem puur om aan te tonen dat er in Nederland nauwelijks iets wordt gedaan met dergelijke strafbare feiten. Wanneer hij persoonlijk aangifte zou doen of de grens zou trekken, is volgens hem niet van belang. “Het enige wat relevant is, is ons Wetboek van Strafrecht. Daarin staat heel keurig wat wel en niet mag, en wat bij vrijheid van meningsuiting hoort en wat niet. Wat ik vind, is dus niet belangrijk.”
De journalist maakt zich sowieso niet snel druk over een online aanval of iemands toon. “Ik heb geen moeite met scherpe bewoordingen of iemand die vilein is. De grens ligt bij het strafrecht. Bijvoorbeeld laster, iets waar ik helaas veel mee te maken krijgt. Vaak beweren mensen allerlei dingen over mijn familie die totaal zijn verzonnen. Dat is schadelijk. Niet alleen voor mij, maar vooral voor mijn lieve familieleden. Zij kunnen er niets aan doen dat ze een bekende neef hebben.”
Over gemene tweets of iemands toon, gaat de serie dus níét. Sander versus de socials gaat over de consequenties voor onze democratie, wanneer we blijven toestaan dat strafbare zaken online massaal blijven plaatsvinden. “Doordat er online geen consequenties zijn sijpelt dergelijk gedrag door naar de Tweede Kamer. Een FVD’er heeft tegen een andere minister het dreigement geuit dat hij zich voor het tribunaal moet verantwoorden. Dat is intimidatie. Dit taalgebruik was tien jaar geleden volkomen ondenkbaar in het parlement. Het is normaal geworden door sociale media.”
Je ziet het volgens hem steeds vaker, mensen die zich online te buiten gaan aan lastering. Ook in het echte leven verschijnen ze ineens met een brandende fakkel voor het huis van Sigrid Kaag. “Of die man die Tim Hofman wilde vermoorden, of die man in Rotterdam drie weken geleden. Het is bijna wekelijks in het nieuws dat iemand die op sociale media gek is gedraaid, denkt daar in het echte leven wat mee te moeten doen.”
Psycholoog over prestatiedruk bij jongeren: 'Sociale media zijn de grootste boosdoener'
In de basis vindt hij het overigens helemaal niet erg als mensen, inclusief hijzelf, sociale media gebruiken. Maar wat hem stoort is dat er nauwelijks een discussie wordt gevoerd over wat het ons brengt en wat het ons kost. “Als je kijkt naar wat het de maatschappij heeft gekost qua ondermijning van de democratie, haat, ongelukkige jongeren en algehele woede bij iedereen, dan is mijn oordeel dat er meer verlies is dan winst. Het heeft de wereld niet beter gemaakt.”
Heeft Schimmelpenninck dan nooit de neiging zelf te stoppen met sociale media? “Ik kan het me permitteren. Ik heb genoeg platform. Maar mensen overschatten hoeveel tijd ik eraan besteed. Dat valt reuze mee. Ik kijk er nu vooral zakelijk naar en heb steeds meer het gevoel dat ik een voetballer ben die gratis voetbalt in het stadion van meneer Musk. Mensen zeggen wel dat het mijn verdienmodel is om op Twitter tegen dingen aan te schoppen, maar integendeel: het is alleen maar een verliesmodel. Het kost tijd en je wint er niets mee.”
Op de vraag of hij later zijn eigen dochter wel van sociale media gebruik zou laten maken, antwoordt hij lachend dat ze pas rond haar 25ste van haar vader een telefoon krijgt. Om daar serieus aan toe te voegen: “Ik hoop dat het tegen die tijd een veilige omgeving is. Of in elk geval een omgeving die met dezelfde normen en waarden wordt beheerd als in de echte wereld. Want in de echte wereld kom je niet continu iemand op straat tegen met een bivakmuts die je met de dood bedreigt. Dat vinden we abnormaal. Nu nog in de online wereld.”
‘Sander versus de socials’ kijk je vanaf 30 oktober elke maandag om 21.10 uur op NPO 3.
Sander Schimmelpenninck heeft oplossingen voor ongelijkheid: 'Vermogenskloof tussen man en vrouw is het probleem'
