Uit recent onderzoek blijkt dat seksueel misbruik en machtsmisbruik aan de orde van de dag zijn in vrouwengevangenissen. Het risico op seksueel grensoverschrijdend gedrag is zeer groot.
De documentaire van Jessica Villerius liet in 2023 al zien dat er nog veel meer aan de hand is. “Ik wil geloven dat we in een geciviliseerd land leven”, vertelde de documentairemaker destijds aan LINDA. “Maar ik ben me kapot geschrokken.”
Nederland telt momenteel drie vrouwengevangenissen: Zwolle, Peel (Limburg) en Nieuwersluis (Utrecht). Voor de documentaire Zitten en Zwijgen gingen Villerius en haar team in gesprek met 140 (ex-)gedetineerden en 30 (ex-)medewerkers. Inmiddels hebben bijna 200 vrouwen zich gemeld. “Voor iedere vrouw die je in de documentaire ziet, zijn er dertien die niet op beeld durfden. Ze zijn vaak getraumatiseerd, en schamen zich ook diep. Dat zie je helaas altijd met zedenzaken. Ze vragen zich onder andere af: heb ik het eigenlijk niet gefaciliteerd of uitgelokt? Dat raakt je diep en breekt je hart.”
In mei 2023 verschijnt een rapport van de Inspectie Justitie en Veiligheid waaruit blijkt dat de cultuur in PI Nieuwersluis grensoverschrijdend gedrag faciliteert. Het gaat dan bijvoorbeeld om seksueel getinte opmerkingen van medewerkers richting gevangenen, maar ook tongzoenen, orale seks en relaties tussen medewerkers en gedetineerden. Gedetineerden durven zich niet te melden uit angst dat ze overgeplaatst of getreiterd zullen worden.
Naar aanleiding van dit rapport wordt ook in de andere twee vrouwengevangenissen een onderzoek gestart. De directie van PI Nieuwersluis heeft indertijd aangifte gedaan vanwege mogelijk wangedrag van het eigen personeel.
'Machtsmisbruik en seksueel geweld in vrouwengevangenis Nieuwersluis'
Van een bewaker die onaangekondigd in je cel staat tot een medewerker die in je kruis grijpt: in de documentaire komen schrikbarende voorbeelden van grensoverschrijdend gedrag voorbij. Maar dat is niet alles. Ook blijkt dat gedetineerden essentiële medische zorg wordt ontzegd. Meldingen worden daarbij niet serieus genomen, en ze worden al snel weggezet als leugenaars. Villerius: “Deze vrouwen staan al 10-0 achter vanwege hun positie, en dan wordt er óók nog gezegd: ‘Bij wie ga jij je beklag doen?’ Als je ooit tijdens je proces hebt gelogen, wordt geïnsinueerd dat je hier dan ook over liegt.”
De inrichtingen hebben geen onafhankelijk meldpunt voor misstanden. Gedetineerden zijn daardoor aangewezen op het schrijven van een brief aan de directie of hun eigen advocaat, waarvan ze maar moeten hopen dat deze aankomt. In de documentaire is te zien dat dit vaak niet gebeurt. “Ik heb deze week al zo veel huilende mensen aan de lijn gehad omdat ze zó gelukkig zijn dat de beerput eindelijk opengaat. Ze hebben zo lang in angst geleefd.”
Geen van de 140 vrouwen die Villerius gesproken heeft, heeft ooit geklaagd over hun straf. “Ik kom al vijftien jaar in gevangenissen, en dat is echt het verschil tussen mannen en vrouwen. Vrijwel alle vrouwen zeggen: ‘Ik weet dat ik straf verdien, die beslissing heb ik zelf gemaakt.’ Maar voor het uitvoeren van straffen moeten kaders van veiligheid zijn. Het is echt Justitie onwaardig dat dit gebeurt. Ze zijn er tenslotte voor de rechtsbescherming.”
Sonia is gevangene én coach in haar vrouwengevangenis: 'Als ik die meiden kan helpen, doe ik het'
Vorig jaar is er in PI Nieuwersluis een medewerker ontslagen wegens seksueel grensoverschrijdend gedrag. Een ander is lopende een politie onderzoek geschorst. Tegelijkertijd werkt in ieder geval één medewerker waar Villerius veel meldingen over krijgt nog steeds in de gevangenis. Een ander is om een andere reden ontslagen en werkt nu in een tbs-kliniek.
Villerius: “Ik wil geloven dat we in een geciviliseerd land leven. Maar ik ben me kapot geschrokken. Ik kom al jaren in gevangenissen, en merk wel dat sommige bewakers een autoriteitsprobleem hebben. Tegelijkertijd zijn anderen vriendelijk en betrokken. Ik had geen idee dat het achter de muren zo vreselijk mis was.”
Als PI Nieuwersluis volop negatief in de media komt, is in de documentaire te zien dat de directie gedetineerden in brieven waarschuwt om geen valse meldingen te doen en positieve ervaringen met de media te delen. Volgens de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) klopt dit laatste niet, en hebben ze dat ook aan Villerius aangegeven.
Ook nu verneemt de documentairemaker van vrouwen in de gevangenis dat “de touwtjes” weer worden aangetrokken. “De sfeer is om te snijden en de bewakers staan op scherp. Dat had ik ook wel verwacht en dat hadden we als risico-inschatting meegenomen. Ondertussen wordt er niets voor de vrouwen gedaan. Er wordt niet met ze gesproken, ze kunnen hun ei niet kwijt.
Ik had gehoopt dat de directrice (Francesca Salamone van Nieuwersluis, red.) de situatie oprecht onderschat had, en na het zien van de documentaire een sprintje naar de vrouwen zou trekken. Dat ze zou zeggen: ‘We gaan de deur niet uit voordat we naar iedereen geluisterd hebben.’ Maar dat gebeurt niet.”
De DJI geeft aan dat de directie in mei 2022 uitgebreid met de gedetineerde commissie heeft gesproken over sociale veiligheid en grensoverschrijdend gedrag. Ook spraken ze recent in groepsgesprekken met individuele gedetineerden over het inspectieonderzoek. Het afgelopen jaar zijn er volgens de DJI veertien stappen gezet om de sociale veiligheid te vergroten. Zo is de klachtenprocedure aangepast om de anonimiteit van melders beter te beschermen en heeft de directie iedere melding van mogelijk wangedrag doorgezet naar het Bureau Integriteit van DJI voor onderzoek.
Geraldine gaat 'Five Days Inside' bij vrouwengevangenis: 'Ik denk dat iedereen hier terecht kan komen'
Tijdens het maakproces wilde de DJI niet op Villerius’ interviewverzoeken ingaan. Ook nu hoort ze niets. “Die houding naar buiten toe vind ik onbegrijpelijk. Het is de meest schadelijke tactiek voor henzelf, het instituut en de dames. Ik dacht steeds: de aantijgingen zijn zo heftig, je móet reageren. We willen geen eenzijdig kanaal zijn. Maar als je niet meewerkt, denk ik: als het niet waar is, dan stap je naar voren om het te ontkennen.”
Wel krijgt ze antwoord per mail. “Maar dat gaat allemaal over het beleid, niet over de uitvoering. En daar zit juist het probleem.” De DJI laat weten dat het voor hen ‘zeer beperkt mogelijk is om inhoudelijk op individuele gevallen in te gaan vanwege privacywetgeving’ en dat hun uitleg binnen de wettelijke kaders was.
Inmiddels heeft Villerius wel een uur met Franc Weerwind, de minister van Rechtsbescherming, gesproken. “Hij is van zijn stoel gevallen en heeft een onderzoek ingesteld: ik hoop dat daar wat uitkomt. Bepaalde meldingen waren wel bij hem bekend, maar hij had de hoop dat het incidenten waren: dat ze die konden elimineren en dat de vrouwen dan veilig zouden zijn. Zijn schok zat in cultuur die dit mogelijk heeft gemaakt. Het is wat mij betreft een systeemfout.”
Vrouwen PI Nieuwersluis slachtoffer grensoverschrijdend gedrag
Villerius wordt persoonlijk het meest geraakt door het beklemmende gevoel dat deze vrouwen hebben) ervaren. “Dat de persoon voor wie je bang bent de sleutel van je kamer heeft en eigenlijk óók degene is die je moet beschermen. Het gaat zoveel grenzen over. Ze slapen met één oog open.”
Wat we in de documentaire te zien krijgen, is volgens Villerius slechts de top van de ijsberg. “Ik overweeg een vervolg te maken als er niets structureels verandert. Dan ga ik alle verhalen van de vrouwen die zich nu melden ook bekend maken, en laten zien hóe diep die put is. Echt, wij zijn tien jaar ouder geworden door alles wat we hebben gehoord, en wat maar als ‘normaal’ werd gezien. Ik hoop echt dat ze zich realiseren dat dit nog niet alles is.”
Het is dus wachten op structurele hervormingen. “Deze vrouwen vragen niets geks. Ze willen dat er opnieuw gekeken wordt naar hoe deze instellingen zijn ingericht, en dat er een toezichthouder komt die echt onafhankelijk is. Ook gedetineerden moeten zich kunnen melden bij een onafhankelijk vertrouwenspersoon. Dat is niet teveel gevraagd, en ik snap niet waarom het zo lang duurt. Ik zou als verantwoordelijke niet kunnen slapen totdat het is opgelost. Ze hebben daar iemand nodig die zegt: dit kan niet en we gaan hier nú iets aan doen.”
Francesca Salamone, vestigingsdirecteur:
“Het is verschrikkelijk dat gedetineerden slachtoffer zijn geworden van grensoverschrijdend gedrag. Het is extra traumatisch als vrouwen wangedrag niet durven melden. Daarom zetten we alles op alles om een veilig leefklimaat te faciliteren waarin vrouwen wel melding durven maken. En nog belangrijker: keihard werken aan het uitbannen van grensoverschrijdend gedrag.”
Reactie Dienst Justitiële Inrichtingen op interviewverzoeken Villerius:
“Op initiatief van de directies van Ter Peel en Nieuwersluis is er vorig jaar zomer een kennismakingsgesprek geweest met Jessica Villerius. Daar is gezegd dat wij beschikbaar waren voor een interview. Wel op voorwaarde dat we inzicht kregen in casuïstiek, zodat we op feiten konden reageren. Dat bleek niet mogelijk. Daarom hebben we ervoor gekozen om het interviewverzoek af te zeggen. We hebben ondertussen meer dan 40 vragen beantwoord en onder meer 15 jaar oude besluitvorming gereconstrueerd. Woordvoering heeft veelvuldig telefonisch contact gehad met Villerius.”
Dit artikel is voor het eerst gepubliceerd op 28 juni 2023.
De tweedelige documentaire ‘Zitten en Zwijgen’ is nu te zien op Videoland. Bekijk hieronder de trailer.
Bron: Videoland
Jessica Villerius over haar Ruinerwold-docu: 'Heb enorm veel nagedacht over die ene scène'
