Beugelsdijk: ‘Meer aan de hand’

In het jaar van avondklokrellen, bedreigde ministers en vaccinatie ruzies die families en vrienden uit elkaar drijven, constateert Beugelsdijk in zijn boek dat de leefwerelden van Nederlanders steeds verder uit elkaar liggen. Die verwijdering stookt het vuurtje tussen mensen met verschillende meningen flink op. Om dat op te lossen, moeten we als samenleving aan de bak, zegt hij. “Het is naïef om te zeggen: we moeten onze houding verbeteren en dan is het opgelost. Er is meer aan de hand dan een beetje socialmediageweld.”

Om de woede en het wantrouwen tegenover elkaar en de overheid te begrijpen, moeten we kijken naar de ‘perfecte storm’ die door Nederland raast, zegt Beugelsdijk. “Een perfecte storm is een hele zware storm, veroorzaakt door een zeldzame combinatie van gebeurtenissen. Hetzelfde gebeurt nu bij de polarisatie. In Nederland komt een aantal trends samen die ervoor zorgen dat onze leefwerelden steeds verder uit elkaar liggen.”

Supernorm

Dat begint bij de economie én de relatie tussen burgers en de overheid. In de jaren negentig is een soort “supernorm” ontstaan van eigen verantwoordelijkheid, legt de hoogleraar uit. “Het idee was heel helder: we moeten zo vrij mogelijk zijn en de economie moet floreren. De overheid moest zo beperkt mogelijk aanwezig zijn en alleen controleren op basis van wantrouwen. Burgers moesten het ondertussen vooral zelf zien te rooien.”

Nederland heeft een economie van winnaars en verliezers. “Dat heb je altijd, maar de verschillen zijn groter geworden.” Zo is ons belastingsysteem gericht op mensen met bezit, en minder op mensen die werken. “Hoogopgeleiden met een goede baan en diepe zakken hebben veel vrijheid om zich te ontplooien, terwijl laagopgeleiden met een flexcontract al jaren in een te krappe woning zitten. Dan kijk je heel anders tegen de wereld aan.”

Socioloog legt uit waarom coronahulp nu plaatsmaakt voor polarisatieLees ook

Individualisme

Tijdens de pandemie moest de overheid zich ineens weer in de levens van burgers mengen. Dat viel niet goed, zegt Beugelsdijk. “Zelf moest de overheid daar ook enorm aan wennen.” Ingrijpende maatregelen leken vooral in Nederland opvallend veel agressie op te roepen. Tegen politici, maar ook tegen agenten. “Nederlanders zijn buitengewoon slecht in hiërarchie. Als iemand binnenkomt en zegt: ‘Je moet dit doen’, schieten we in een kramp. Van: ‘hoezo moet ik dat doen, wie ben jij om dat te bepalen?’”

Nederlanders gaan altijd de onderhandeling in. Zelfs kinderen doen dat al bij hun ouders, zegt Beugelsdijk. We lijken dat bijna te zien als een onderdeel van onze identiteit: iets om trots op te zijn. “Wat mij betreft een vorm van valse trots, want het vertaalt zich ook in iets anders: onverschilligheid naar de ander. Buitenlanders hebben daar een scherp oog voor. De houding dat je het allemaal zelf mag weten, framen wij vaak positief. Van kijk, wij zijn tolerant. Zij zeggen: jullie zijn niet tolerant, jullie geven er gewoon niet om.”

De belangrijkste motor achter de verdeeldheid is volgens Beugelsdijk dan ook de sterke individualisering. “Het gedrag van ‘dat bepaal ik zelf wel’ en ‘ik heb recht op’ hebben we generaties lang doorgegeven en zit er diep ingesleten. We bewaken vooral onze eigen rechten.” Iets opeisen lukt dus wel, maar een stapje opzij doen voor een ander is lastiger. “Nederlanders zijn goed in zenden en beuken uitdelen, maar kunnen minder goed incasseren.”

‘Dat bepaal ik zelf wel’

Tot in de jaren zestig was Nederland nog verdeeld in zuilen. Of je nu protestant, katholiek of socialist was, je had een groep waar je bij hoorde. “Daar is vervolgens eigenlijk niets voor in de plaats gekomen. Lange tijd ging dat goed, maar nu gaan we weer op zoek naar nieuwe groepen om bij te horen: een gemeenschapsgevoel. Dat zie je bijvoorbeeld op social media.”

Gelijkgestemden weten elkaar daar te vinden, zegt Beugelsdijk. “Kijk maar naar Kick Out Zwarte Piet. Of je het er nu mee eens bent of niet, zonder social media hadden ze dit nooit kunnen bereiken.” Maar het ‘wij’-gevoel wordt altijd ontleend aan het bestaan van een ‘zij’. “Dat is precies de kern van polarisatie. In de jaren 70 ging het er ook al behoorlijk hard aan toe, maar de individualisering was minder en het stond niet meteen op Twitter. Je zei het in een zaaltje, waar niet iedereen meteen zijn of haar mening kon spuien.”

“In een democratie legt de minderheid zich neer bij de meerderheid maar blijf je elkaar respecteren”, zegt Beugelsdijk. “Dat is helaas niet altijd meer zo: wie tot de verliezende partij behoort, verliest het recht op een mening.” Maar te veel denken in termen van winnaars en verliezers is desastreus, vindt hij. Dat zie je ook bij de discussie over vaccins. “Wat corona erg scherp maakt, is dat je algauw bij ‘je bent voor óf tegen de prik’ eindigt. Ook mensen die in het midden zitten, voelen zich daardoor gedwongen om een kamp te kiezen.”

Kunnen (veel) te vroeg geborenen straks nog even doorgroeien in de kunstbaarmoeder?Lees ook

Winnaars en verliezers

En waar kampen recht tegenover elkaar staan, wordt het gesprek er niet gezelliger op. De scheldkanonnades vliegen je online geregeld om de oren. “Ik denk dat we op social media allemaal op zoek zijn naar regels”, zegt Beugelsdijk. “In vrij korte tijd heeft dit de samenleving overgenomen, maar we weten nog steeds niet goed hoe we daar mee om moeten gaan. Je ziet dan ook dat de politiek, maar ook Facebook, daar nu werk van maken.”

Het helpt ook niet dat andersdenkenden elkaar in coronatijd weinig tegenkomen. “Als je al je boodschappen thuis laat bezorgen, maak je geen praatje meer met een buurman bij de appels in de supermarkt. Je komt dan steeds meer in je eigen bubbel terecht. Het is precies de optelsom van al die kleine dingetjes die zorgt dat leefwerelden uit elkaar drijven. Juist daarom is het zo belangrijk om jezelf te blijven verplaatsen in een ander. Wees actief in je gemeenschap, doe vrijwilligerswerk en neem eens een krant die je absoluut niet wilt.”

Optimist

“De rode draad is misschien wel dat we ons beginnen te realiseren dat het extreme idee van vrijheid, blijheid en onverschilligheid toch niet helemaal werkt”, vindt Beugelsdijk. “We hebben allemaal baat bij meer regels en normen. Tegelijkertijd betekent dat wel dat we moeten inschikken en een stukje van onze vrijheid en onze onverschilligheid moeten inleveren.”

Het einde van het jaar is volgens Beugelsdijk het perfecte moment om je af te vragen of je wel écht naar anderen luistert. “Zonder direct onze eigen mening te geven. We moeten wat vaker onze mond houden.”

Ook als we dat doen, is al die verdeeldheid niet zomaar verdwenen, weet Beugelsdijk. Toch blijft hij geloven in een goede afloop. Hij merkt dat dit probleem mensen écht raakt. “Je kunt ook over een onderwerp schrijven dat helemaal doodvalt, omdat niemand zich erin herkent. Dat is hier niet gebeurd. Van werkgevers tot de politiek: iedereen ziet dat er iets moet gebeuren. In die zin ben ik een optimist – ik trek niet aan een dood paard. “

Dit interview is voor het eerst gepubliceerd op 25 december 2021. 

Hoogleraar Judi Mesman over antiracistisch opvoeden: 'Het vereist grondige zelfreflectie'Lees ook