Oorlog in Oekraïne, blokkerende boeren, torenhoge inflatie en het laatste staartje corona: in 2022 tuimelden we van de ene crisis in de andere. Voelt uitzonderlijk, maar dat is het niet, zegt cultuurhistoricus Lotte Jensen.
“Door de eeuwen heen zie je wel vaker dat de ene crisis op de andere volgt.”
2022 was een láng jaar, vindt ook Jensen. “We kunnen ons nu al bijna niet meer voorstellen dat in januari alle winkels nog gesloten waren. Die laatste lockdown lijkt al veel langer geleden.” Vanuit haar werkkamer in Nijmegen vertelt ze LINDA. over haar specialiteit: crisissen en rampen. Als hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Radboud Universiteit onderzoekt ze het effect van rampspoed op onze samenleving. Hoe sloegen we ons door eerdere crisissen heen, en zijn daar patronen in te ontdekken?
Klimaat, (niet kunnen) wonen en Schiphol: dit jaar leken de kranten elke dag met een nieuwe crisis te koppen. “Het woord crisis lijkt sinds corona aan inflatie onderhevig. Maar de ene crisis is de andere niet”, benadrukt Jensen. “De Schiphol-crisis zou ik zelf bijvoorbeeld geen crisis noemen, maar een tijdelijk probleem dat door een tekort aan arbeidskrachten wordt veroorzaakt.”
“Crisis gaat over een langdurige staat van ontwrichting, waarvan niet duidelijk te zeggen is: nu is het klaar”, legt Jensen uit. Dat zie je bijvoorbeeld bij een economische crisis, maar ook bij een epidemie. “De nasleep van de coronacrisis is heel lang, maar hoe lang weten we niet. Nog steeds hebben ondernemers er last van, en kampen jongeren met schoolachterstanden.”
Hoogleraar Lotte Jensen. Foto: Sanne Terlouw.
“Er zijn ook rampen die ons ineens overvallen, zoals aardbevingen of overstromingen”, vertelt ze. “Die duren relatief kort, maar de gevolgen kunnen ook langdurig zijn.” De crisis die volgens Jensen steeds weer terugkeert, is het klimaat. “Dat dekt bijna alle onderwerpen. De stikstofcrisis ligt bijvoorbeeld weer ten grondslag aan de boerenprotesten, wat op zichzelf meer tijdelijke uitbarstingen van onvrede zijn.”
Cartoonist Jip van den Toorn tekent crisis na crisis: 'Ik wil iederéén een spiegel voorhouden'
2022 lijkt een uitzonderlijk jaar bomvol ellende. Maar wie in het verleden duikt, ziet dat het niet ongebruikelijk is dat na een langdurige crisis vaak andere rampspoed volgt. Jensen: “Je ziet door de eeuwen heen dat er een soort versnelling kan optreden, alsof de ene crisis de andere uitlokt.”
Als voorbeeld noemt ze 1672: het ‘rampjaar’ waarin een burgeropstand door Nederland woedde en de invloedrijke gebroeders De Witt op gruwelijke wijze vermoord werden. De vaderlandse economie zakte volledig in en vluchtelingen konden maar moeilijk onderdak vinden. “Je ziet in het verleden zo wel meer van die piekjaren waarin alle crisissen samen lijken te komen.”
Toch was zelfs Jensen dit jaar onder de indruk van het nieuws. “Een oorlog, een epidemie én een klimaatcrisis: ik heb dat in mijn leven nog niet eerder meegemaakt. Rationeel gezien weet ik dat het in de geschiedenis niet uniek is, maar ook ik heb het wél als uniek ervaren. Maar het is eerder heel bijzonder dat we zo lang géén epidemie of grote overstroming hebben meegemaakt.”
Al is het ook weer niet zó lang geleden, benadrukt ze. “Het heeft mij vooral verbaasd hoe goed wij zijn in vergeten. Totdat corona uitbrak, leek niemand zich de Spaanse griep (1918-1920, red.) meer te herinneren. De laatste watersnoodramp was zeventig jaar geleden. In februari wordt dat uitgebreid herdacht, maar toch realiseerden we ons na de overstromingen bij Valkenburg in 2021 pas dat het zo weer kan gebeuren. Ik denk dat de menselijke geest zo werkt, omdat we ellende liever snel vergeten.”
Crisissen lijken ons zo tegenwoordig vaak nogal te overvallen: we rekenen erop dat het wel losloopt. In een religieuze samenleving waar God alles in de hand had, was dat anders. “Rampspoed hing altijd als het zwaard van Damocles boven ons hoofd”, zegt Jensen. “Doordat God alles bepaalde, hadden we veel minder het idee dat we als mens zelf de controle hadden.” Watersnoden kwamen ondertussen om de haverklap voorbij. “Het was niet de vraag óf de volgende overstroming zou komen, maar wanneer.”
Nu vertrouwen we er al snel op dat technologie ons wel kan redden, zegt de hoogleraar. “Ook al leren we keer op keer dat we niet alles kunnen controleren, hoe mooi die technologie ook is. Je kunt zelfs stellen dat het nieuwe rampen kan veroorzaken. Met QR-codes dachten we corona te kunnen beheersen, maar in een land als China zie je daar de keerzijde van.”
Hoogleraar Sjoerd Beugelsdijk: 'Nederlanders zijn goed in beuken uitdelen, niet in incasseren'
Wel hebben we de neiging steeds weer hetzelfde op crisissen te reageren, zegt Jensen. Bij de coronacrisis kon ze als het ware een lijstje afvinken. “Als net bekend is dat er groot gevaar dreigt, breekt altijd een periode van grote saamhorigheid aan. Mensen zoeken steun bij elkaar, en ze gaan op zoek naar zingeving. We maakten muziek voor elkaar, hielpen onze buren.”
Die periode duurt alleen nooit lang. “Al snel gaan we op zoek naar een zondebok: wie is de schuldige van dit alles? Bij de coronacrisis wezen we eerst naar China, vervolgens naar carnavalsvierders in Brabant en later naar feestende jongeren. En als het allemaal te lang duurt en de maatregelen niet als proportioneel worden ervaren, krijg je opstanden.”
Het wij-gevoel verwatert omdat er veel tegengestelde belangen zijn én het niet duidelijk is waarom de overheid bepaalde keuzes maakt, zegt Jensen. Weer niets nieuws. “Tijdens de coronacrisis protesteerden horecaondernemers omdat ze hun inkomstenbron in rook zagen opgaan, en ook in de negentiende eeuw gingen Amsterdamse caféhouders de straat op toen ze de deuren dicht moesten houden vanwege een cholera-uitbraak.”
Niet (te veel) denken, intuïtief doen: 'Niet de stem van God, maar de ervaring die spreekt'
Van wooncrisis tot de toeslagenaffaire en vluchtelingencrisis: alle crisissen hadden in 2022 volgens Jensen één thema gemeen. “Vertrouwen in de overheid. Ook dat is niet nieuw, denk maar aan het rampjaar in 1672. Maar ik zie nu wel een enorm spanningsveld tussen burgers die geen vertrouwen hebben versus de burgers die dat wel hebben. Corona lijkt die verdeling enorm versterkt te hebben. De grote mate van wantrouwen en het gevoel van crisis wat daar steeds doorheen loopt, bereikte dit jaar wel een piek.”
De media kunnen hierin twee rollen vervullen, merkt Jensen. “Het viel me wel weer op dat veel media uit lijken te zijn op polarisatie en het verhogen van het aantal clicks. Ze kunnen het gevoel van crisis en wantrouwen zo enorm uitvergroten. Tegelijkertijd kunnen media juist ook een verbindende rol vervullen. Je kunt niet meevoelen met de slachtoffers in Oekraïne als je hun verhaal niet kent. En je kunt als consument natuurlijk ook kiezen welke media je wel en niet tot je neemt. Je hoeft niet overal op te klikken.”
Laat dat kind los, curlingouder: 'Leer jonge vrouwen emotionele competentie'
Met al die ingesleten crisis-patronen blijft het de vraag of we wel van onze fouten leren. Er zijn in ieder geval genoeg lessen uit het verleden te trekken, zegt Jensen. “De les die ik er zelf graag uitpik, is het belang van zingeving. In tijden van crisis geven de verhalen die we elkaar vertellen ons veerkracht. Voor sommige mensen zit dat in religie en bepaalde rituelen, voor anderen zijn dat de verhalen die je leest in een tijdschrift of het maken van muziek.”
“Als je er een verhaal van kunt maken, geeft dat vaak houvast voor jou of je gemeenschap om door die moeilijke tijden heen te komen. Je kunt dat ook wel de mentale software noemen. Natuurlijk is de hardware belangrijk – we moeten eten en drinken – maar we hebben ook troost en inspiratie nodig.”
Overprikkeld door de drukte na de coronacrisis? 'Ik vind het een gezonde reactie'
