Een angstcultuur bij The Voice, bij De Wereld Draait Door, bij Etos, bij vliegtuigmaatschappijen en nu ook in het Amsterdam UMC. Je zou bijna denken: waar niet?
We gingen in gesprek met Peter Fijbes, auteur van het boek Angstcultuur, over het fenomeen.
“Ik denk niet dat een angstcultuur nu vaker voorkomt dan vroeger”, zegt Fijbes. Voor zijn boek bestudeerde hij onder meer het ontstaan en de kenmerken van een angstcultuur. Eén van de meest kenmerkende mechanismen is dat mensen ‘die hoog op de apenrots zitten’, zoals leidinggevenden en senior werknemers, hun machtspositie misbruiken om mensen tot bepaald gedrag te dwingen. “En dat is zo oud als de weg naar Rome.”
Wat zorgt er dan wel voor dat angstculturen nu zo veel vaker in het nieuws komen? “Als er één voorbeeld naar boven komt, zie je dat medewerkers zelf ook gaan reflecteren op hoe het er bij hen aan toegaat”, legt Fijbes uit. “Vergelijk het met #MeToo. Die beweging ontstond niet door een toename in seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar met name omdat meer mensen zich ertegen gingen verzetten. Ook hebben mensen dan een begrip tot hun beschikking om voorvallen te kunnen benoemen.
Dat het fenomeen vaker in de media komt, heeft voor- en nadelen. “De term is aan inflatie onderhevig”, stelt Fijbes. “Soms is een cultuur minder heftig dan hoe mensen die ervaren. Als er gepest wordt op de werkvloer, betekent dat bijvoorbeeld nog niet per se dat er sprake is van een angstcultuur. Natuurlijk gaan die werknemers bang naar hun werk, maar het moet een hele afdeling of bedrijf betreffen om de term te rechtvaardigen. Zo wordt het een beetje als een KNMI-alert. Dat mensen denken: alwéér code rood – en het dan niet meer serieus nemen.”
Aan de andere kant is de auteur blij dat mensen zich uit durven spreken tegen praktijken die niet door de beugel kunnen. “Liever dat mensen het een keer te veel melden dan een keer te weinig. Laat die term dan maar aan inflatie onderhevig zijn.”
Oud-'DWDD'-visagist sprak met Matthijs van Nieuwkerk over 'angstcultuur'
Wat het lastig maakt om zeker te weten hoe vaak een angstcultuur voorkomt, is dat er geen officiële cijfers zijn. “Er is geen meldingsplicht en bedrijven willen vaak ook niet meewerken aan een onderzoek. Er zijn geen cijfers over zoals die er zijn over het aantal verkeersongelukken per jaar. En hoe subtieler de intimidaties, hoe moeilijker het is te herkennen. De meeste angstculturen zijn geen Netflix-show.”
Fijbes definieert een angstcultuur in zijn boek als ‘een organisatiedisfunctie waarbij collectieve, belemmerde angst prominent aanwezig is en stelselmatig wordt ingezet om loyaliteit, gehoorzaamheid en inzet bij medewerkers af te dwingen’.
“Het kan dan gaan om (seksueel) grensoverschrijdend gedrag, maar dat hoeft niet per se. Het gaat erom dat angst wordt ingezet als ‘managementtool’ en dat mensen zich daar niet tegen durven te verzetten. Degenen die dat wel doen, worden bijvoorbeeld weggepest, krijgen heel slechte roosters of worden zelf ook mikpunt van intimidatie. Zo wordt er afgerekend met kritische mensen. Het duurt daardoor vaak jaren voordat zo’n situatie aan het licht komt.”
Wie te maken krijgt met een angstcultuur, kan vier dingen doen, stelt Fijbes in zijn boek. “Je kunt ervoor kiezen om je uit te spreken of om weg te gaan. Maar soms horen beide niet tot de opties, bijvoorbeeld als je heel afhankelijk bent van een klein aantal personen. Dat gebeurt onder meer in de topsport of bij promovendi, maar speelde ook een rol bij DWDD. Er blijven dan nog maar twee opties over: loyaliteit tonen aan de werkgever of wegkijken en het ondergaan.”
De drempels om een angstcultuur aan te kaarten zijn enorm, weet de auteur. “De vertrouwenspersoon is natuurlijk het eerste aanspreekpunt, maar die is er niet bij elk bedrijf. De Eerste Kamer behandelt momenteel wel een motie om elk bedrijf te verplichten een vertrouwenspersoon aan te stellen. Dat lijkt me goed; een angstcultuur kan alleen maar opgelost worden als mensen in de gelegenheid worden gesteld om zich uit te spreken. Wat het allermoeilijkste is, is ook de enige oplossing.”
Vind je het moeilijk om naar een vertrouwenspersoon toe te gaan? “Je kunt ook naar zo iemand toe gaan met de disclaimer dat je niet wilt dat er specifiek met jouw verhaal iets wordt gedaan. Dan is diegene toch op de hoogte. En als er geen (betrouwbare) vertrouwenspersoon beschikbaar is, kun je het ook aangeven bij de ondernemingsraad of bij een vakbond.”
Piloten in 'Zembla' over angstcultuur bij vliegmaatschappijen: 'Het zijn maffiaorganisaties, als je praat ga je er aan'
