Op het moment dat er een aanslag plaatsvindt, een bekend persoon overlijdt of er oorlog uitbreekt, lijkt het soms alsof iedereen in jouw omgeving er ineens iets mee te maken heeft.
Hoe komt het toch dat mensen het in zulke situaties vooral over zichzelf proberen te hebben? We vroegen het gedragspsycholoog Sabine Jansen.
Het zal niemand vreemd zijn: de opmerking ‘daar was ik toevallig twee maanden geleden nog’ als er een aanslag in een grote stad is gepleegd. Of Stories vol steunbetuigingen als er een bekend persoon is overleden. En een veel recenter voorbeeld: mensen die op dit moment laat weten dat ze een jaar geleden nog in Kiev waren.
Maar waarom gebeurt dit? Dat vroegen we gedragspsycholoog Sabine Jansen. Volgens haar is dit soort gedrag psychologisch goed te verklaren. “De vraag is in eerste instantie of het doel is om de aandacht op zich te vestigen, of dat er iets anders achter zit.”
“Als we kijken naar het massaal delen van steunbetuigingen na het overlijden van een bekend persoon als Peter R. de Vries, lijkt het eerder een vorm van troost zoeken. Je denkt in eerste instantie misschien: ‘Waarom deel je dit? Je kende hem niet eens’. Maar doordat Peter veel op televisie was, kunnen heel veel mensen wél het gevoel hebben dat ze hem op de één of andere manier toch een beetje kenden. In zo’n geval kan het delen van berichten over een heftige gebeurtenis een stukje rouwverwerking zijn.”
“Dat zag je ook bij het nieuws rondom The Voice of Holland. BN’ers zoals Ali B en Marco Borsato vervullen al jaren een bepaalde heldenrol, waardoor mensen het gevoel hebben dat ze hen kennen. Als er dan zoiets groots gebeurt, kunnen ze het gevoel hebben dat ze er als ‘bekende’ van de verdachten iets over moeten zeggen.”
“Daarnaast zijn mensen groepsdieren; ze willen graag ergens bij horen. Als iedereen het ergens over heeft, kun je het gevoel hebben dat je er ook iets over moet zeggen. Een bevestiging van jouw eigenwaarde. Je conformeert je in zo’n situatie aan de groep waarvan je de waarden belangrijk vindt. ‘Ik ben onderdeel van de groep die dit wel (of niet) goed vindt’. ”
Het gedrag dat mensen vertonen op het moment dat er een aanslag wordt gepleegd of een oorlog uitbreekt, waarbij zij het gevoel hebben daar op de één of andere manier onderdeel van te zijn, kan een andere verklaring hebben. “In de psychologie heb je de Terror Management Theory. Die stelt dat mensen constant leven met een soort existentiële angst om dood te gaan.”
Meerderheid Nederlanders vreest voor Derde Wereldoorlog na inval Oekraïne
“Als er dan een ramp plaatsvindt zoals 9/11 of een aanslag in een grote Europese stad, worden mensen ineens geconfronteerd met de eindigheid van het leven. Dit gevoel raakt een bedreiging van ons wereldbeeld. We geloven graag in een rechtvaardige wereld en het gevoel dat er andere mensen of groepen zijn die hier niet aan voldoen. Het gepleegd worden van aan aanslag zorgt dat we ons nog meer aan onze eigen culturele normen en waarden vastklampen.”
“We willen die dan graag uitdragen, bijvoorbeeld op social media. Dit zorgt voor een gevoel van veiligheid en verbondenheid met een groep die groter is dan jij. Door te conformeren aan die cultuur hebben ze wel het idee dat het leven eindig is, maar dat we nog wel een betekenisvolle rol kunnen vervullen in een cultuur die nog generaties meegaat. Denk aan het delen van #jesuisCharlie en een zwart vierkant tijdens Black Lives Matter.”
“Je ziet die behoefte om te delen nog sterker als mensen bijvoorbeeld die stad vaak hebben bezocht of mensen kennen die slachtoffer (hadden kunnen) zijn. Ze hebben het gevoel dat ze in dit geval geluk hebben gehad en ze de dans ontsprongen zijn. Ze denken: ‘Ik had dat ook kunnen zijn’ en willen dat gevoel ventileren.”
Dit ‘hoe kan ik het over mezelf laten gaan’-verschijnsel kan ook op kleinere schaal voorkomen. Bijvoorbeeld als je vertelt dat jou iets ergs is overkomen, maar die ene collega er overheen walst met iets wat nog veel erger is. Dat kan volgens Sabine ook verschillende redenen hebben.
“De meest voor de hand liggende verklaring kan zijn dat degene die steeds over zichzelf begint in een gesprek, over het algemeen heel erg op zichzelf is gericht. Dat zijn mensen die redelijk narcistische trekken hebben en niet zoveel interesse hebben in wat andere mensen vinden of denken. Daardoor willen ze constant de aandacht op zichzelf vestigen.”
“Toch kan het ook dat bepaalde mensen dit gedrag vertonen op het moment dat ze onzeker zijn en behoefte hebben aan erkenning. Ze willen leuk of interessant gevonden worden en kunnen daardoor proberen op deze manier onderdeel te worden van het gesprek.”
“Een heel andere verklaring is het proberen te creëren van een soort verbinding. Op het moment dat je vertelt dat je je arm hebt gebroken en iemand laat weten dat hem of haar dat ook is overkomen, kan het zijn dat diegene wil laten weten dat hij of zij zich herkent in jouw verhaal. Het kan soms wat onhandig overkomen, maar sommige mensen gebruiken het echt om te laten weten dat ze snappen hoe vervelend iets is.”
Bij positieve gebeurtenissen lijkt dit verschijnsel misschien minder vaak voor te komen, maar dat klopt niet helemaal. “Dat je dat gevoel hebt, kan heel goed kloppen. Negatieve gebeurtenissen onthouden we namelijk beter. Maar positieve gebeurtenissen worden juist ook veel gedeeld.” Denk aan het nieuws rondom de Formule 1 en sportwedstrijden.
Ook daar is een term voor: Basking in reflected glory. “Dit is het fenomeen waarbij mensen zichzelf associëren met een succesvol ander persoon of andere groep. En dat succes betrekken op zichzelf of hun eigenwaarde. Iemand deelt dat succes dan alsof hij daar zelf aan bijgedragen heeft. Het bekendste voorbeeld zijn sportwedstrijden, waarin supporters het hebben over ‘wij hebben gewonnen’, terwijl ze in feite niks hebben bijgedragen aan de prestatie.”
Dit is het verhaal van de bebloede Oekraïense vrouw: 'Ik zou alles doen voor Oekraïne'
