Dankzij feministen Charlotte Polak-Rosenberg, Corry Tendeloo en Willemijn Posthumus-van der Goot kwam er in de jaren dertig geen algeheel arbeidsverbod voor gehuwde vrouwen. Maar écht bekend is hun verhaal niet.
Journalist Marie-Claire Melzer schreef een boek over deze vergeten geschiedenis. “Zij zagen toen al heel helder wat niet eerlijk was.”
In de jaren dertig pleitten feministen Polak-Rosenberg (1889-1944), Tendeloo (1897-1956), en Posthumus-van der Goot (1897- 1989) al voor gelijke rechten op de werkvloer, equal pay en gedeelde verantwoordelijkheid voor de opvoeding van de kinderen. En die strijd is bijna honderd jaar later nog niet gestreden. Ze waren hun tijd ver vooruit, zegt Melzer. “Ze werden zelfs radicale anarchisten genoemd. Wat ze wilden zou ‘onnatuurlijk’ zijn en de maatschappij mogelijk compleet ontwrichten.”
Melzer is journalist, en had op voorhand een wat suffig beeld bij de feministen van begin twintigste eeuw. “Ik zag toch allemaal vrouwen met brillen en knotjes voor me, die ook een beetje saai waren. Maar in een tentoonstelling over honderd jaar vrouwenkiesrecht in Amsterdam kwam ik Willemijn Posthumus-van der Goot tegen. Meteen dacht ik: wat een leuke, vrolijke vrouw. Heel werelds.”
Eerst overweegt Melzer een biografie over Posthumus-van der Goot te schrijven. Ze duikt de archieven in. “Maar wat ik uiteindelijk het meest interessant vond, was haar rol bij het Romme protest in de jaren dertig.”
Willemijn Posthumus-van der Goot, circa 1928.
Waarom feminisme voor veel vrouwen (en mannen) een lastig woord blijft
De eerste golf Nederlandse feministen – waarvan Aletta Jacobs veruit de bekendste is – vocht voor het recht te mogen kiezen en verkozen te mogen worden. In 1919 was het algemeen vrouwenkiesrecht een feit. Maar wat niet uitgebreid in de schoolboeken staat, is dat de Nederlandse overheid in de jaren die volgden steeds meer maatregelen en wetten doorvoerde om vrouwenarbeid te belemmeren of zelfs te verbieden. Vooral de katholieke minister Romme zag het als zijn ‘persoonlijke missie om de samenleving te beschermen tegen buitenshuis werkende vrouwen’, schrijft Melzer.
Vrouwelijke ambtenaren werden in de jaren dertig al ‘eervol’ ontslagen na hun huwelijk. Maar in 1937 kwam minister Romme met het wetsvoorstel om álle gehuwde vrouwen in álle sectoren een arbeidsverbod op te leggen.
Melzer: “Het verbaasde me dat de overheid de vrouwelijke deelname aan de arbeidsmarkt zo actief heeft tegengewerkt. Dat heb ik nooit geweten.”
Het verbod kwam er niet, en volgens Melzer hebben we dat te danken aan Polak-Rosenberg, Tendeloo en Posthumus-van der Goot. Zij brachten 25 vrouwenorganisaties samen voor een felle protestactie, en wisten daarvoor veel media-aandacht te generen. “Dit kleine groepje vrouwen heeft zó slim campagne gevoerd dat de minister uiteindelijk aan het twijfelen werd gebracht en de wet niet uitvoerde. Deze drie waren de drijvende kracht achter de actie. Toch is er maar weinig over hen geschreven.”
Corry Tendeloo met haar kat thuis in Wassenaar, 1954.
Journalist Lynn Berger: 'Zorg voor kinderen, ouderen en huishouden is óók werk'
En dus wijdde Melzer uiteindelijk haar boek aan deze drie strijdvaardige vrouwen. Tendeloo is wellicht de bekendste van de drie. Als advocaat zette ze zich onder andere in voor vrouwen die in scheiding lagen, waardoor ze als geen ander hun zwakke rechtspositie kende. Ook was het grotendeels dankzij haar inspanningen dat de ‘handelingsonbekwaamheid’ van getrouwde vrouwen in 1957 uit de grondwet werd geschrapt. Vanaf dat moment konden vrouwen zonder toestemming van hun man bankrekeningen openen, verzekeringen afsluiten en alleen op reis.
Polak-Rosenberg was een paar jaar ouder dan de andere twee en getrouwd met arts Jo Polak. Ze bleef thuis bij de kinderen en ging daarnaast aan de slag bij de Onderlinge Vrouwenbescherming, een vrijwilligersorganisatie die zich inzette voor ongehuwde moeders. Zij hadden het in die tijd heel moeilijk en werden vaak op straat gezet door familie en werkgevers. Ook hadden ze geen recht op een uitkering en was het aanvragen van een vaderschapsonderzoek niet toegestaan. Polak-Rosenberg ergerde zich aan de dubbele moraal waarin alle verantwoordelijkheid voor het kind bij de alleenstaande moeder lag en zag daardoor in hoe belangrijk dat werk was.
Posthumus-van der Goot was de eerste Nederlandse vrouwelijke doctor in de economie. Haar proefschrift werd lovend ontvangen, maar toch kon ze moeilijk werk vinden. Ze probeerde even huisvrouw te zijn, maar verveelde zich al snel te pletter. Pas halverwege de jaren dertig kwam ze bij de vrouwenbeweging terecht. In opdracht van de vrouwenbeweging deed ze uiteindelijk onderzoek naar werkende vrouwen, waaruit bleek dat die hun gezinnen helemaal niet verwaarloosden. En ze ging aan de slag als journalist en radiomaker. Haar doel? Het bewustzijn onder vrouwen vergroten en de publieke opinie rondom vrouwenarbeid veranderen.
'Moederen' verandert het brein, en dat geldt ook voor zorgende mannen
En dat was wel nodig, laat Melzer in haar boek zien. Nederlanders waren in de twintigste eeuw heel kritisch op werkende vrouwen. In het handboek voor gynaecologie stond lange tijd zelfs dat een teveel aan geestelijke inspanning – lees: werken – tot vruchtbaarheidsproblemen kon leiden.
Melzer: “Wie als getrouwde vrouw werkte, werd gezien als ‘niet natuurlijk’, egocentrisch en materialistisch. Want je wilde natuurlijk alleen maar geld voor mooie spulletjes, en was bereid daarvoor je kinderen en je man te verwaarlozen. Zelfs feministen zaten daar destijds nog wel mee: hoe combineer je werk met je gezin? En het was crisis, dus stootte je dan een man niet het brood uit de mond? Was een dubbel inkomen niet oneerlijk?”
Totdat ze zich al snel realiseerden: nee, werk is een mensenrecht. En niet alleen voor mannen. “Tendeloo was een van de eersten die zei dat vrouwen ook recht hadden op werk en zelfontplooiing. Dat was toen een radicaal idee. Eerder moest het feminisme toch meestal in dienst van een hoger doel zijn, hoger dan de vrouw zelf. Het kiesrecht was volgens feministen bijvoorbeeld een ‘plicht tegenover de samenleving’. Tendeloo was de eerste die zei: werken is ook gewoon fijn en belangrijk voor vrouwen zelf.”
En zo ontdekt Melzer telkens weer hoe opvallend modern deze vrouwen waren. “Wat ik goed aan hen vind, is dat ze precies de punten eruit halen waar het om gaat. Alles waar zij zich voor inzetten, is nog steeds actueel. Ze zagen toen al heel helder wat niet eerlijk was.”
Charlotte Polak-Rosenberg met haar kinderen, circa 1916.
In gesprek met 2 Dolle Mina's: 'Ook nu moeten we ons beseffen dat onze rechten écht bedreigd kunnen worden'
Vergeleken met andere landen was Nederland in de jaren dertig zeer conservatief. Dat is ook te zien aan de arbeidsmarkt. Twee procent van de getrouwde Nederlandse vrouwen werkte in 1930 buiten de deur. In Frankrijk was dat negen procent, en in Zwitserland deed dertien procent van de getrouwde vrouwen betaald werk.
In Nederland hielden christelijke partijen wetgeving die de vrouw een gelijke positie kon geven lang tegen, vertelt Melzer. “Betsy Bakker-Nort (liberaal Kamerlid, red.) pleitte in de jaren twintig al voor nieuwe huwelijkswetgeving, waarin man en vrouw gelijkwaardig zouden zijn binnen het huwelijk, maar dat kreeg ze gewoon niet voor elkaar. De confessionelen vonden dat de man aan het hoofd van het gezin moest staan, en die bepaling is pas in 1971 opgeheven.”
Inmiddels vinden we onszelf vaak heel progressief, maar de cijfers laten iets anders zien. Nog steeds is 44 procent van de vrouwen financieel afhankelijk van een partner of de overheid, blijkt uit de meest recente data van het CBS. Zeventig procent van de vrouwen werkt in deeltijd, tegenover 28 procent van de mannen. En de helft van de zestien-plussers vindt dat moeders met kinderen jonger dan vier jaar twee of drie dagen zouden moeten werken. Bij vaders zijn die verwachtingen er niet.
Of vrouwen nu deeltijd, voltijd of niet werken: ze kunnen in ieder geval kritiek verwachten. “Je kunt de situatie van werkende vrouwen nu, en de discussies daarover, eigenlijk niet begrijpen, als je de geschiedenis niet kent. Als je je daar een beetje in zou verdiepen, zou je een term als ‘deeltijdprinses’ niet snel meer gebruiken. Het deeltijdwerken is ooit door de feministen zelf bedacht om iedereen tegemoet te komen. Vrouwen konden dan wel werken, maar ook voor het gezin blijven zorgen. Op zich prima, maar in de praktijk worden vrouwen nu vaak dubbel belast, en minder betaald.
Het punt is: of een vrouw wel of niet werkt, is niet alleen een individuele keuze maar van zoveel verschillende zaken afhankelijk. Waarom is kinderopvang in Nederland bijvoorbeeld nog steeds niet goed geregeld?”
Melzer geeft toe dat zij zelf eerst ook dacht dat de emancipatie in Nederland inmiddels wel voltooid is. Een boek dat haar de ogen opende is Waarom vrouwen minder verdienen, en wat we daaraan kunnen doen van Sophie van Gool. “Van Gool maakt in dit boek duidelijk dat vrouwen, ook al zijn ze inmiddels even hoog opgeleid als mannen, nog altijd een achterstand op de arbeidsmarkt hebben: vrouwen krijgen bijvoorbeeld minder salaris voor hetzelfde werk en maken minder snel promotie.
Die achterstand is geen natuurverschijnsel, maar is mede een gevolg van overheidsbeleid, gebaseerd op vastgeroeste opvattingen. De discriminerende wetten en maatregelen zijn inmiddels van tafel. Nu nog zorgen dat er vaart wordt gemaakt met het faciliteren van vrouwenarbeid door randvoorwaarden goed te regelen, en te zorgen voor meer vrouwen in bestuursfuncties.”
‘Drie vrouwen’ van Marie-Claire Melzer is nu verkrijgbaar. Beeld: Jenneke Boeijnk.
Saskia Belleman maakt podcast over femicide: 'Hoe meer ik leer, hoe bozer ik word'
