Mensen met geld begrijpen niet wat armoede betekent, merkte Tim ‘S Jongers al snel toen hij jaren geleden als rijksambtenaar begon. In zijn nieuwe boek legt hij uit wat het huidige sociale beleid met mensen doet.
“Weet je waar ik gek van word? Na een lezing komen er altijd mensen naar me toe om te zeggen: ‘Mooi verhaal.’ Terwijl ik denk: nee, het is juist een kutverhaal.”
“Toen ik bij de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving werkte, merkte ik bij een advies over bestaansonzekerheid dat men geen idee heeft wat dat is”, vertelt ‘S Jongers in het begin van zijn gesprek met LINDA. “Voor veel mensen in de Haagse torens is armoede een redelijk abstract begrip, terwijl niets zo concreet is als geen dak boven je hoofd hebben en honger hebben.”
Voor de Belgische ‘S Jongers zelf is het allesbehalve abstract. Hij groeide op in armoede, en werkte als twintiger in een daklozenopvang. Vervolgens studeerde hij politicologie en bestuurskunde en ging hij aan de slag bij de Nederlandse overheid. Jarenlang deed hij onderzoek naar bestaansonzekerheid en inmiddels is hij directeur van het wetenschappelijk bureau van de PvdA. Daar doet hij beleidsvoorstellen om het sociale beleid te verbeteren.
In zijn eerdere boek Beledigende Broccoli liet ‘S Jongers al de gapende kloof tussen de goede bedoelingen en resultaten van sociaal beleid zien. “In de nasleep van dat boek merkte ik dat de begripskloof tussen zij die aan de knoppen draaien en de mensen die het beleid moeten ondergaan groot blijft. Ook komt het aandeel van de gezonde, hoger opgeleide en welvarende mensen – die ik ‘knoppendraaiers’ noem – nooit ter sprake. Dat moeten we omdraaien: we moeten het juíst hebben over de rol van mensen met geld. Want mensen in armoede bouwen de systemen niet, maar geraken er wel door in de knel.”
Rahma (41) raakte alles kwijt door Toeslagenaffaire: 'We plukten peren uit het perkje om te kunnen eten'
Zijn boek Armoede uitgelegd aan mensen met geld noemt ‘S Jongers zelf ‘een spoedcursus armoede’ waarin hij afrekent met onjuiste aannames over mensen met weinig tot geen bestaanszekerheid. Vooral hoogopgeleiden hebben die uitleg hard nodig, vindt hij. “Ook bij de overheid werken vooral hoogopgeleiden. Zij hebben mooie banen – met 32 uur per week werken ze heel hard. Vervolgens zeggen ze tegen mensen in armoede dat ze harder moeten werken om uit de armoede te komen. Daar zit zo’n disbalans in.
Ook zijn hoogopgeleiden degenen die democratisch-actief zijn. Wij sturen het debat aan, spreken ons in de media uit. Daar komt een verantwoordelijkheid bij kijken die vaak een beetje weggemoffeld wordt.”
Steeds vaker worden de termen hoog- en laagopgeleid ingewisseld voor praktisch en theoretisch geschoold. ‘S Jongers doet dat bewust niet. “We hebben grote groepen van de samenleving gewoon systematisch laag genoemd. Nu het besef dat dat niet oké is indaalt, moet ik ineens praktisch en theoretisch geschoold zeggen. Terwijl aan de situatie van die mensen nog helemaal niets is veranderd. Zolang dat het geval is, blijf ik het juist gebruiken om anderen te wijzen op de ongelijkheid in de samenleving.”
In het boek deelt ‘S Jongers zijn eigen ervaringen met armoede en zet deze ‘functioneel’ in. Want als het in de media over armoede gaat, ontstaat er volgens hem al snel iets dat hij een ‘armoedepeepshow’ noemt. “Het gaat dan niet over ons (hoogopgeleiden, red.), waardoor het heel ver weg lijkt. Tegelijkertijd bestaat het gevaar dat mensen hun vooroordelen bevestigen, omdat de context meestal ontbreekt.
Je ziet bijvoorbeeld wel het ongezonde gedrag, maar niet wat dat gedrag veroorzaakt. En dat het alles te maken heeft met de chronische stress die mensen ervaren en het overaanbod van ongezonde voeding in arme wijken. Ook voor ons kan chocolade, of een biertje in mijn geval, ’s avonds troostend zijn. Maar voor ons volgt dan weer een nieuwe dag met nieuwe kansen. Voor mensen in armoede is het gewoon een nieuwe kutdag in een kutleven.
Dat komt te weinig in beeld: hoe mensen vastzitten in het systeem, en zich elke dag door een berg regels heen moeten werken die niet door hen bedacht zijn. Als je in diepe armoede zit, is dat een fulltime job.”
Sander Schimmelpenninck heeft oplossingen voor ongelijkheid: 'Vermogenskloof tussen man en vrouw is het probleem'
Doordat mensen met geld in hun eigen bubbels leven, ontmoeten zij mensen in armoede volgens ‘S Jongers niet meer. “Terwijl we wel heel veel macht over hen hebben. En dat is nogal gek. Vervolgens gaan we vanuit onze eigen hoogopgeleiden-logica oplossingen voor deze groep bedenken.
Die logica is opgebouwd uit drie gemeenschappelijke kenmerken. Eén: we zijn hoogopgeleid, anders kom je niet in die torens terecht. Twee: we staan aan de goede kant van de gezondheidskloof. We zijn niet de mensen die acht jaar eerder sterven. En drie: we zijn bovengemiddeld tevreden over ons leven. Over onze woonsituatie, de zorg, het onderwijs: noem maar op. En zijn we dat niet, dan huren we wel een adviseur in die het voor ons fixt.
Als je vanuit die logica naar mensen in armoede kijkt – waar men héél anders in het leven staat – en jouw ideeën op mensen gaat projecten, begrijp je de sociale context dus niet. Een voorbeeld: we geven mensen in arme wijken het advies dat ze broccoli moeten eten. Maar waar we niet bij stilstaan, is dat deze mensen überhaupt geen ontbijt kunnen kopen. En het is heel cynisch om mensen die van een voedselbank afhankelijk zijn een boekje met gezonde recepten te geven.”
In zijn boek beschrijft ‘S Jongers een bijeenkomst in een daklozenopvang toen hij voor de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving werkte. “Sommige collega’s waren nog nooit in een nachtopvang geweest, terwijl we al járen beleid maken voor daklozen. Dat is heel raar, want dan weet je eigenlijk niet waar het in de kern om gaat. Hoe moet je het dan oplossen?
Als het in de politiek over armoede gaat, wordt vaak gezegd: ‘Waar vind je die mensen?’ Alsof het een exotische diersoort is. Maar de vraag stellen, is hem beantwoorden. Want die mensen vind je op alle plekken waar jij niet komt. En om dat dan te overbruggen, gaan ambtenaren en onderzoekers op wijksafari. Kun je je inbeelden dat dat in je eigen buurt gebeurt? Dat is letterlijk aapjes kijken.
Nu armoede en bestaansonzekerheid grote thema’s zijn, komen er constant mensen naar achterstandswijken. Bewoners zijn dat beu. Want er zit altijd een norm onder, van: ‘lijk vooral op ons’ en ‘wij leren jou wel even wat de goede keuzes zijn’. Weet je wat daar impliciet mee gezegd wordt? ‘Ik ben zelf nooit arm geweest. Maar áls ik arm was, zou ik dat tien keer beter doen dan jij.'”
Zorg is niet vanzelfsprekend, zegt Lynn Berger: 'We denderen af op een gigantische crisis'
Volgens ‘S Jongers moeten we het niet over keuzes hebben, maar over startposities. “Ik denk dat we het meritocratische ideaal hebben ingeruild voor het meritocratische geloof: de samenleving als wielerwedstrijd. De eerste krijgt goud, de tweede zilver, de derde brons. De rest krijgt een handdruk en een bloemetje. In het meritocratische geloof gebeurt dat laatste niet meer, want ‘dan had je maar harder moeten werken’.
We zeggen er ondertussen niet bij dat degene die goud heeft behaald de beste fiets had. Dat zijn ouders hem altijd naar de training brachten, en dat hij de beste coaches had. Nee. Dan zeggen we: dat is zijn verdienste. Terwijl heel veel factoren bepalen of je succesvol kan zijn. Natuurlijk zijn er uitzonderingen die de regel bevestigen, maar dat verandert de regel niet.
Je startpositie, de eerste duizend dagen van je leven zijn gewoon mega belangrijk. Zoals Eric Steegers (hoogleraar en afdelingshoofd Verloskunde en Gynaecologie van het Erasmus mc, red.) het zegt: je postcode is bijna belangrijker dan je DNA voor hoe het je in het leven zal vergaan.”
‘S Jongers merkt dat veel hoogopgeleiden zich niet realiseren hoe bevoorrecht ze zijn. “Ik ben nu tien jaar hoogopgeleid en ik wist dat er deuren zouden opengaan. Alleen niet dat er zovéél deuren waren. Daar ben ik oprecht van geschrokken. Bij mijn eerste kantoorbaan kreeg ik 2000 euro per maand om de hele dag koffie te drinken en te praten. Toen dacht ik echt: wat zijn we aan het doen?
In zijn boek beschrijft hij de ‘constante staat van sociaal-maatschappelijke schizofrenie’ waarin hij zich bevindt. “Al was ik officieel uit de armoede, ik voelde me nog steeds arm. Want ik werd heel hard geconfronteerd met een totaal ander bestaan. Een leven waarin mensen digitale hulpmiddelen wel begrijpen, en je alle kopjes gewoon laat staan omdat een huismeester dat toch wel opruimt. Ik vond dat zo vernederend naar die man toe dat ik daar een punt van heb gemaakt. Als je zelfs je eigen collega zo behandelt, maak je het wel heel voelbaar hoe je naar de onderkant van de samenleving kijkt.
Ik zal nog een voorbeeld geven. Vorige week had ik een lezing. De spreker voor mij werd aangekondigd als iemand die met dakloze mensen ‘in aanraking‘ komt. Toen ik vervolgens het podium opkwam, vroeg ik aan het publiek: ‘Wie van jullie heeft er ooit een soa gehad?’ Ze keken me natuurlijk bijna geschokt aan. Ik zei: ‘Met besmettelijke ziektes kom je in aanraking. Mensen ontmoet je, als het goed is. En dat zegt heel veel over jullie.'”
Het grootste misverstand over armoede? 'Dat het je eigen schuld is'
Het armoedebeleid is volgens ‘S Jongers gebaseerd op de verkeerde aannames. Zo telt Nederland meer dan 200.000 werkenden armen. “Dat alleen al laat zien dat het idee van ‘wie hard werkt, komt er wel’ helemaal niet klopt. Mensen die hard werken komen al niet vooruit, en dan zijn er óók nog grote groepen die niet kunnen werken. Denk aan chronisch zieken of mensen met een psychische beperking. Ik denk dat we in deze samenleving vergeten zijn dat sommige groepen niet meer kunnen meekomen. Dat de samenleving voor hen veel te complex is geworden, en de eisen te hoog.
In plaats van dat we die mensen helpen om toch nog een menswaardig bestaan te hebben, duwen we ze compleet de vernieling in. Het huidige armoedebeleid zet mensen veel te veel onder druk. Het gaat ervan uit dat mensen digitaal vaardig zijn, hard kunnen werken én alle formulieren begrijpen.”
Zijn oplossing, naast diverse hoopvolle initiatieven die hij in zijn boek beschrijft? Tegenmacht bieden. “Ik wil de mensen die we als samenleving in een verdomhoek hebben gestoken er één voor één uithalen. Al weet ik dat ik dat niet alleen kan: daar heb ik een massa van constructief woedende burgers voor nodig. Mensen die net als ik een uitgesproken mening hebben, maar wel met oplossingsgerichte voorstellen komen.
Ik zeg niet dat je armoede meegemaakt moet hebben voordat je er iets aan kunt doen. Maar we moeten ervaringen wel serieuzer nemen als kennisbron. Nu krijgt een ervaringsdeskundige een cadeaubon om zijn verhaal te komen doen, en mag hij vervolgens weer opzouten zodat wij kunnen borrelen. Nee, je hebt ervaren collega’s nodig die tegenwicht bieden als er domme dingen gezegd worden.”
Hij hoopt dat lezers van zijn boek minder snel en scherp over mensen in armoede oordelen. “Ik hoop dat ze inzien dat we allemaal heel erg op elkaar lijken en dat vooral onze condities verschillen. Je hoort vaak: ‘Mensen moeten veerkrachtiger zijn.’ Maar ondertussen zit er nog steeds schimmel in hun slaapkamer. Veerkracht begint bij het zorgen dat iemands basisbehoeften op orde zijn. En dat is een collectieve verantwoordelijkheid. Het is tijd dat we onze sociale grondwet weer serieus gaan nemen.”
‘Armoede uitgelegd aan mensen met geld’ door Tim ‘S Jongers (De Correspondent Uitgevers) is nu verkrijgbaar.
Minder praten, meer dóén, zegt Rutger Bregman: 'De wereld staat in de fik'
