Door het enorme personeelstekort lijkt het duidelijk: deeltijdparadijs Nederland moet aan de bak. Maar wat gebeurt er met het onbetaalde werk dat we in onze ‘vrije tijd’ doen, vraagt journalist Lynn Berger zich af.
In die tijd zorgen we voor kinderen, ouderen en het huishouden. Een ‘gratis industrie’ die 215 miljard waard is, vertelt ze in gesprek met LINDA.
Voor elkaar zorgen houdt de samenleving draaiende én is essentieel voor wie wij als mensen zijn, betoogde Berger in haar vorige boek Zorg. In tijden van personeelstekorten en vergrijzing worden we aangespoord om méér betaald te werken. Berger begrijpt dat wel: vooral in de zorg en het onderwijs zijn al die openstaande vacatures een probleem. Ook zijn veel vrouwen niet financieel zelfstandig, omdat ze vaak parttime werken. “Dat kun je ook op andere manieren oplossen, zoals met een basisinkomen of lagere huren. En als we dit debat voeren, moet we wel het hele plaatje hebben van al het werk dat we doen.”
Van het verzorgen van kinderen en je zieke moeder tot boodschappen doen: vaak worden onbetaalde taken neergezet als iets dat je er wel even naast kan doen. Maar zonder al die gratis arbeid stort de economie in elkaar, schrijft Berger in haar nieuwe boek Ik werk al (ik krijg er alleen niet voor betaald).
Vrouwen besteden gemiddeld ruim 26,5 uur per week aan onbetaald werk, mannen bijna 17,4 uur. “De verdeling van onbetaald werk is geen privéprobleem: het is iets dat de hele samenleving aangaat. Vaak wordt gezegd dat gezinnen dat zelf moeten uitvogelen. Maar het gaat juist óók over de verdeling tussen individuele gezinnen en het collectief.”
Thuisblijfvader Tim Gouw over gelijkheid: 'Mannen moeten zélf zorgtaken opeisen'
Als je al het betaalde en onbetaalde werk bij elkaar optelt, komen mannen en vrouwen op hetzelfde aantal uren uit. Alleen het bedrag dat op hun rekening gestort wordt, is anders.
“En wat mensen zien als werk, is anders. Als het gaat over deeltijdwerk is er een beeld van vrouwen die twee dagen per week werken en verder op de bank thee zitten te drinken – de zogenaamde ‘deeltijdprinsesjes’. Maar als je onbetaald werk ook als werk ziet, dan valt het wel mee met ons doorgeslagen verlangen naar balans.”
In het boek laat je zien dat die strakke scheiding van betaald en onbetaald werk niet van alle tijden is.
“Pas na de industriële revolutie zijn werk en zorg van elkaar gescheiden. Alles wat thuis gebeurde, werd niet langer gezien als werk maar als zorg. Voor de ontwikkeling van het kapitalisme was dat fijn. Een groot deel van het werk dat het systeem nodig heeft om te kunnen draaien, werd onbetaald gedaan en dan kun je grotere winsten behalen. Dat is uitgedraaid op een situatie waarin mensen noodzakelijke, onbetaalde zorg verlenen maar daarvoor onvoldoende ondersteuning krijgen van het systeem.”
Als jij de zorgtaken binnen het gezin op je neemt, zorg je er eigenlijk voor dat de ander veertig uur per week buiten de deur kan werken.
“Inderdaad. Vanaf de Tweede Wereldoorlog tot de jaren zeventig kon je van één fulltime salaris een heel gezin onderhouden. Voor de meeste mensen is dit inmiddels onmogelijk. Je werkt niet meer van je twintigste tot je pensioen voor hetzelfde bedrijf dat een leven lang voor jou en je gezin zorgt. Je wisselt vaker van baan, en het leven is duurder.”
Lynn kreeg een tweede kind en onderzocht wat er (niet) anders is dan bij de eerste
Decennialang zijn Nederlandse vrouwen ontmoedigd om buiten de deur te werken. In de jaren zeventig sloeg dat om: vrouwen mochten betaald werk gaan doen, maar dan wel het liefst in deeltijd. Berger: “Het zit er ingeprent dat het voor kinderen het beste is om bij hun moeder te zijn. Daar is de hele samenleving op ingericht. Sinds eind jaren negentig probeert de overheid vrouwen over te halen steeds meer te werken, maar die vooruitgang gaat traag. Dat is niet gek. Mensen hebben zo lang in dat andere systeem gezeten, en het onbetaalde werk kost nog steeds tijd en energie.”
Ook de moederschapsideologie, het geloof dat vrouwen ‘van nature’ beter zijn in zorgen, zit in de weg. Berger: “Nederlanders zijn hiervan overtuigd, en moeders krijgen ook langer verlof dan vaders. Zo kunnen zij vanaf het begin al meer oefenen, waardoor de verhoudingen al snel scheef lopen.” In het verleden zorgden we voor kinderen in groepsverband. Nu is de moeder hoofdverantwoordelijk en is het leuk als de vader af en toe helpt. “Kinderen grootbrengen is veranderd in iets dat ouders alleen moeten doen.”
Wordt onbetaald werk door die ideologie ook minder serieus genomen?
“Zorgen wordt gezien als een vanzelfsprekend natuurverschijnsel. Mannen hebben wel tegen mij gezegd: ‘Voor je kinderen zorgen is toch geen werk?’ Terwijl je daar, net als voor ieder ander werk, vaardigheden voor nodig hebt die je moet leren. Het kost tijd en energie, en het levert een enorme bijdrage aan de samenleving. Kinderen worden nieuwe werknemers die het systeem draaiende houden, en mantelzorg ontlast de professionele zorg.”
Als we massaal het onbetaalde werk neerleggen stort alles in, schrijf je.
“Voor het boek sprak ik met een onderzoeker die zich voor het Sociaal en Cultureel Planbureau verdiept in deeltijdwerk. Ze zei: ‘Als vrouwen allemaal voltijd gaan werken, stokt de economie.’ Tenzij je allerlei maatregelen neemt om het onbetaalde werk goed uit te besteden. Niet aan schoonmakers die bijna altijd zwart werken of aan medewerkers in de kinderopvang en de thuiszorg die door de lage lonen vaak ook niet financieel zelfstandig zijn.”
Berger liet de economische omvang van al die gratis zorg voor anderen berekenen. Wanneer we voor het huishouden het minimumloon zouden betalen, voor de zorg voor kinderen het bedrag dat gastouders ontvangen en voor mantelzorg een vergoeding uit de Wet Langdurige Zorg, kom je uit op 215 miljard per jaar. Een kwart van het bruto binnenlands product.
Met de vergrijzing zal dat bedrag alleen maar toenemen, weet Berger. “Volgens de staatssecretaris van Volksgezondheid zal in 2040 iedereen mantelzorger zijn. Prima, maar dat gaat niet samen met het idee dat iedereen óók nog meer betaald werk moet gaan doen.”
In haar boek komt ze met vijf voorstellen waardoor we ál het werk beter kunnen verdelen en ondervangen. “Je wilt dat mensen betaald en onbetaald werk goed kunnen combineren.” Zo stelt ze voor om het ouderschaps- en zorgverlof uit te breiden en betaald te maken, en pleit ze voor universele kinderopvang als basisvoorziening en een kortere werkweek. “Je ziet dat dit bij veel bedrijven best kan zonder dat het tot productiviteitsverlies leidt. En als de werkweek niet korter kan, maak hem dan flexibeler, zodat mensen het makkelijker om hun andere werk heen kunnen plooien.”
Veel vrouwen zijn (nog) niet financieel zelfredzaam, maar zo 'fixen' we dat
De uitdagingen die voor ons liggen zijn groot, beseft Berger. Toch is ze optimistisch. “Ik zie veel strijdlust rondom dit onderwerp, en een groeiende kritiek op het kapitalisme en wat dat met ons doet. Jonge mensen kiezen vaker voor deeltijd omdat ze beseffen dat een al te grote focus op betaald werk niet vervult en het systeem zoals het nu is ons alleen maar uitholt. Het blijft lastig om een olietanker de andere kant op te krijgen, maar er zijn veel concrete maatregelen die het makkelijker kunnen maken voor mensen in het hier en nu.”
Een betere verdeling is voor Berger niet alleen belangrijk omdat onbetaald werk een last is. “Zorgen is ook echt een lust: het geeft je leven betekenis als je een ouder ondersteunt of een kind mag opvoeden. Uiteindelijk is dat wat het leven de moeite waard maakt, dus we hebben er veel bij te winnen om onbetaald werk te beschermen en de ruimte te geven.”
‘Ik werk al (ik krijg er alleen niet voor betaald)’ van Lynn Berger is nu verkrijgbaar.
'Moederen' verandert het brein, en dat geldt ook voor zorgende mannen
