Op 1 juli wordt de afschaffing van de slavernij in Nederland herdacht en gevierd. Deze zomer is dat 150 jaar geleden. Mode en cultuuractivist Janice Deul schreef een boek over het hoe, wat en waarom van Keti Koti.
“Het zou mooi zijn als er door de maatschappelijke discussie over Keti Koti meer over het slavernijverleden in de geschiedenisboeken terecht komt.”
Tot twaalf jaar geleden heeft Deul (60) nog maar weinig met Keti Koti. Haar moeder gaat wel ieder jaar naar het festival in het Amsterdamse Oosterpark, en vraagt haar een keer langs te komen. “Ik ging er vanuit mijn werk naartoe, in mijn gewone kleding. In het park zag ik allemaal fantastisch mooi geklede mensen, in Afro-Surinaamse stijl. Toen dacht ik: dat wil ik eigenlijk ook.”
Een jaar later loopt ze voor het eerst mee in de Bigi Spikri, de culturele parade die elk jaar in Amsterdam wordt gehouden. “Meteen had ik de meest traditionele outfit ever aan, en ik vond het fantastisch. Ik voelde me zo in touch met mijn cultuur en voorouders, met al die mensen om me heen met wie ik dezelfde geschiedenis deel.”
Keti Koti betekent ‘ketenen verbroken’ en het begrip komt uit het Sranantongo, de taal die door iedereen in Suriname gesproken wordt. Al jaren wordt de afschaffing van slavernij ook in Nederland herdacht en gevierd. Op 1 juli 1863 zet Nederland officieel een punt achter slavernij in Suriname en op de toenmalige Nederlandse Antillen. Dat betekent de ‘vrijheid’ van ruim 45 duizend tot slaaf gemaakte mensen, maar ze moesten – vaak onder slechte omstandigheden – nog tien jaar verplicht en onbetaald hetzelfde werk doen. 1 juli 1873 wordt daarom tegenwoordig gezien als het daadwerkelijke einde van de slavernij.
Zaterdag vieren we Keti Koti: dit houdt deze feestdag in
Als uitgeverij Ambos Anthos in het najaar van 2022 vraagt of Deul een boek over Keti Koti wil schrijven, zegt ze meteen ja. “Ik dacht: logisch, dat moet er komen. Net als de uitgeverij verbaasde ik me over het feit dat er nooit eerder een boek over geschreven is.” Jarenlang was ze dus zelf ook niet met het onderwerp bezig. “Ik had het gevoel dat het ‘hele slavernijverhaal’ vooral heel lang geleden was. Ik vond dat we ons beter konden focussen op de toekomst, in plaats van te blijven hangen in de ellende van het verleden.”
Deul werkte destijds als eindredacteur voor een uitgeverij van glossy magazines: haar absolute droombaan. “Op school was ik altijd al het enige zwarte meisje, en dat bleef zo toen ik in Leiden ging studeren. Ook in de bladenwereld was ik altijd de enige zwarte vrouw op de redactie. Ik dacht: dat verandert met de tijd wel. Dat bleek in de praktijk enorm tegen te vallen.”
Op de Amsterdamse zender AT5 zei ze ooit zelfs niet te begrijpen in welke realiteit je leefde als je nu nog met de slavernij bezig was. “Nu vind ik dat onvoorstelbaar, maar ik schaam me er niet voor. We worden gevormd door onze ervaringen. Ook ik ben gewoon een product van deze witte wereld.”
“Mijn pa zei altijd: ‘Je kunt bereiken wat je wilt, als je er maar flink tegenaan gaat.’ En daar was ik van overtuigd. Ik heb lang in de illusie verkeerd dat ik nooit last heb gehad van racisme of discriminatie. Later realiseerde ik me pas dat er wel incidenten waren, maar niet zovéél dat mijn leven daardoor negatief is ingekleurd. Ik was zo helemaal niet bezig met thema’s als racisme, en vond dat mensen die dat wel deden mij daar vooral niet mee moesten lastigvallen. Ik regelde toch ook mijn eigen zaakjes?”
Politie moet volgens politiebond harder optreden tegen racisme: 'Je moet de pijn van de maatschappij begrijpen'
Die houding verandert door een ontmoeting met een zwart model. “Zij kreeg overal te horen: ‘We hebben er al eentje zoals jij.’ Toen dacht ik: potverdorie. Een bekende uitspraak is: ‘Echte kampioenen winnen altijd de race.’ Maar dan moet je wel de kans krijgen om aan de start te verschijnen. De talenten van zwarte mensen worden vaak niet erkend of benut. We krijgen altijd het nadeel van de twijfel en kunnen ons geen middelmatigheid veroorloven. Iets dat niet lijkt te gelden voor witte mensen – vooral niet als ze man zijn. Hoe ouder ik word, hoe lastiger ik dat vind.”
Al jaren noemt Deul zichzelf mode- en cultuuractivist. “Schrijven, spreken, tentoonstellingen cureren, lesgeven en besturen: ik doe wat ik kan en wil om een positieve maatschappelijke verandering teweeg te brengen.”
Allemaal vrij op 1 juli: 'Keti Koti moet nationale feestdag worden'
Vanaf haar allereerste Keti Koti gaat Deul jaarlijks met haar broer naar het festival in Amsterdam. Tot dat niet meer oké voelt. “Mensen aan de kant maakten vaak opmerkingen waaruit bleek dat ze niet begrijpen waar het om gaat, zoals ‘wat kijk je chagrijnig: dit is toch een feestje!’ Sommige deelnemers bewegen zich dansend voort en iedereen heeft het recht om zich te bewegen zoals hij of zij dat zelf wil. Maar voor mij is het herdenken het belangrijkste onderdeel.”
In haar boek vertelt Deul over de geschiedenis, verhalen en rituelen van Keti Koti, en pleit ze voor een scheiding tussen het herdenken en vieren, zoals ook op 4 en 5 mei het geval is. “Sinds vorig jaar is het Keti Koti-festival verhuisd naar het Museumplein. Beter dan voorheen toen alles op 1 juli samenkwam in het Oosterpark. Maar idealiter vinden herdenking en viering niet alleen op verschillende locaties, maar ook op verschillende dagen plaats. Want die twee zaken bijten elkaar.”
Dit jaar is Deul op 1 juli in haar geboortestad Rotterdam om de afsluiting van het Herdenkingsjaar bij te wonen. ’s Avonds becommentarieert ze voor de NOS de Keti Koti-activiteiten op het Museumplein. Op 30 juni presenteert ze voor de derde keer op rij de herdenking in haar woonplaats Leiden. “Voor mij is dát de essentie van Keti Koti. Herdenken, eren, stilstaan bij het verleden, nadenken hoe we samen verder kunnen gaan. Keti Koti gaat ons allemaal aan, dus is het belangrijk dat de traditie ook op lokaal niveau leeft en door alle inwoners van een stad of dorp wordt gedragen.”
Dit moet er allemaal gebeuren voordat Keti Koti een nationale feestdag kan worden
Deul benadrukt het belang van een inclusieve viering en herdenking. “Ik wil dat we hier allemaal aan meedoen en realiseren dat dit onze gezamenlijke geschiedenis is die op veel verschillende manieren doorwerkt. Tegelijkertijd wil dat niet zeggen dat witte mensen altijd aan elke activiteit moeten deelnemen. En als je er wel bij bent, moet je wel voorbereid zijn. Weet wat er gaat gebeuren, welke kleurtinten je kunt dragen en stel je een beetje deemoedig op. Want het gaat nu niet om jou, het gaat om het grote verhaal.”
Geregeld verschijnen witte mensen in head wraps en andere traditionele Afro-Surinaamse kledij. “Ik denk altijd: je kunt je empathie en compassie laten zien door er te zijn. Je hoeft je niet te ‘verkleden’, of iets te dragen waarvan je de betekenis misschien niet eens kent. Ik vind het lastig, want het is vaak uit goede bedoelingen, maar eerlijk gezegd is het me wel een doorn in het oog. Ik denk dat het veel waardevoller is als je ook buiten Keti Koti om deze thema’s op de agenda zet, onderzoekt en bespreekbaar maakt. Jezelf in het slavernijverleden en racisme verdiepen, en luisteren naar degene die vaak als ‘de ander’ wordt betiteld, dat is wat het verschil maakt.”
Met deze podcast loop je langs historische plekken in Utrecht die slavernij tastbaar maken
Op scholen komt het Nederlandse slavernijverleden nog steeds nauwelijks aan bod. De totale lesstof bestrijkt meestal niet meer dan een alinea. “Het zou mooi zijn als er door de maatschappelijke discussie over Keti Koti ook meer over het slavernijverleden in de geschiedenisboeken terecht komt. Mijn neefje van negentien heeft er op school nooit iets over geleerd, kun je je dat voorstellen? School is toch waar de kennis zou moeten beginnen.”
Deul hoopt dat haar boek lezers uitnodigt om zich toch meer in het onderwerp te verdiepen. “Dit is natuurlijk maar een klein stukje van het verhaal. Ik hoop dat mensen erdoor gaan inzien hoe de geschiedenis doorwerkt in het heden, en wat daarvan de effecten zijn. Dat blijft toch iets wat met name witte mensen vaak niet goed kunnen of willen snappen. Als je het hebt over Keti Koti heb je het óók over bijna alle andere thema’s rondom racisme en inclusie.”
‘Keti Koti: waarom we de afschaffing van de slavernij moeten herdenken en vieren’ door Janice Deul is nu verkrijgbaar.
Een eerdere versie van dit artikel werd gepubliceerd op 1 juli 2023.
Hoogleraar Judi Mesman over antiracistisch opvoeden: 'Het vereist grondige zelfreflectie'
