Zorgen houdt de samenleving draaiende en is essentieel voor wie we zijn. Te vaak zien we dat nog als iets vanzelfsprekends, zegt journalist Lynn Berger. ‘Daardoor denderen we nu af op een gigantische zorgcrisis.’
Voor haar boek Zorg: een betere kijk op de mens ging ze met professionals, mantelzorgers en ouders in gesprek over wat zorg eigenlijk precies is.
Het idee voor het boek diende zich aan toen Berger drie jaar geleden in de Loosdrechtse Plassen sprong en haar voet openhaalde. “In het ziekenhuis hingen allemaal A4’tjes waarop verpleegkundigen een hoger salaris eisten”, vertelt ze aan LINDA.nl. “Ik ben me meestal niet zo bewust van mijn afhankelijkheid van zorg, maar als patiënt realiseerde ik me hoe kwetsbaar ik was. Het was gek te bedenken dat de mensen die mij verzorgden daar niet genoeg geld voor kregen.”
Ze vermoedt dat ze niet de enige is die zorg soms voor lief neemt. “Ik wilde begrijpen hoe dat komt, en wat daarvan de gevolgen zijn.” Wanneer Berger de wereld van zorg induikt, slaat haar verbazing al snel om in verbijstering. “Het gaat helemaal niet goed – we maken het onszelf en elkaar steeds moeilijker om te zorgen. Zorg heeft tijd en ondersteuning nodig, het groeit niet eindeloos mee. De rek is eruit.”
Zorgen maakt ons tot wie we zijn, stelt de journalist in haar boek. “Mensen zijn extreem afhankelijke wezens. Vroeg in onze evolutie hebben we mechanismen ontwikkeld om kwetsbare baby’s 24 uur per dag in leven te kunnen houden. Daardoor kunnen we ons inleven en ons gedrag aanpassen aan de behoeften van een ander en kunnen we goed samenwerken.”
Lynn kreeg een tweede kind en onderzocht wat er (niet) anders is dan bij de eerste
De zorg voor kinderen vormt zo het ‘oerscript’ voor alle zorg: “Alle andere zorg verloopt via diezelfde mechanismen, ook die voor patiënten in het ziekenhuis.”
Maar hoe goed we kunnen zorgen wordt volgens Berger sterk bepaald door onze omgeving. “Heb je bijvoorbeeld genoeg tijd om er voor een ander te zijn? Hoeveel ruimte we krijgen om te zorgen, is afhankelijk van hoe de samenleving is ingericht. Maar wat zijn in onze tijd de belangrijkste activiteiten? Productief zijn en geld verdienen. Zorgen wordt als minder belangrijk gezien – dat doen mensen er wel even bij, lijkt het idee. Dat is een grote misvatting, want het gaat niet vanzelf: zorg kost tijd en energie.”
Het merendeel van de onbetaalde zorgtaken ligt bij vrouwen. “Daar gaat een lange geschiedenis aan vooraf. Toen betaald werk en zorg steeds scherper van elkaar gescheiden werden, was het de vrouw die thuis voor de kinderen zorgde. De man verdiende buitenshuis het geld. Dat is een diepgeworteld patroon. Al is er veel veranderd – vrouwen werken nu vaker buiten de deur, en vaders krijgen ouderschapsverlof – het duurt heel lang om die culturele normen te ontmantelen.”
Terwijl mannen minstens zo geschikt zijn om te zorgen. “Vrouwen hebben het enorme voordeel dat hun hormonale huishouding na een zwangerschap klaarstaat om zorgzaam te zijn. Tegelijkertijd maakt een vader die voor zijn baby zorgt ook hormonen aan die het zorgen makkelijker maken, zoals oxytocine. Zorgen is een praktijk: als je het meer doet, word je er beter in. Het probleem is dat vrouwen van jongs af aan al veel meer oefenen – als meisjes worden we al voorbereid op een zorgende rol. Ik denk dat er een taak voor ouders ligt om dat te veranderen.”
Niet dat het volgens Berger per se erg is dat vrouwen meer zorgen. “Wat wél erg is, is dat ze daardoor minder vaak financieel onafhankelijk zijn.” Ook professionele zorgverleners zijn vaker vrouw en stoppen thuis niet met zorgen. Eén op de vier van hen is mantelzorger. “Veel zorgverleners werken parttime uit zelfbescherming. Omdat hun werk zwaar is, maar ook vanwege hun onbetaalde zorgtaken. Het idee dat je het personeelstekort in de zorg kan oplossen door zorgverleners vaker fulltime te laten werken, houdt geen rekening met al die andere zorg die deze mensen óók nog verlenen.”
Genderongelijkheid in de gezondheidszorg: ‘Ik had de pech dat ik geen man ben’
Begin 2022 stonden er bijna 50.000 vacatures open in de zorg. De pandemie heeft zo ‘slechts’ een voorproefje gegeven van de crisis die voor de deur staat. “Doordat we altijd omringd zijn door zorg is het verleidelijk om te denken dat het een oneindige bron is”, zegt Berger. “Maar het aanbod kan niet eindeloos meegroeien met de vraag. De vraag groeit door vergrijzing en de hogere verwachtingen die we hebben van de zorg en onze gezondheid. Ondertussen hebben we zelf steeds minder tijd voor informele zorgtaken. Een paar jaar geleden waren er per hulpbehoevende oudere nog vijftien mantelzorgers beschikbaar, in 2040 zijn dit er nog maar zes.”
Een belangrijke manier om de kloof ‘behapbaarder’ te maken, is volgens Berger de vraag verkleinen. “We moeten praten over wat we ‘genoeg’ zorg vinden. Zodat niemand te weinig of te veel krijgt. Dat is een lastig gesprek. In theorie kan je misschien nog zeggen; niemand boven de 80 een nieuwe heup. Maar als je eigen moeder dat te horen krijgt, is voelt het heel anders. Tegelijkertijd maken we dat soort keuzes nu al: er zijn al mensen die bepaalde zorg inkopen omdat ze het zich kunnen veroorloven. We moeten het er collectief over hebben, zodat het eerlijk wordt verdeeld.”
‘Nee’ zeggen hoeft niet altijd slecht te zijn, stelt Berger. “We zijn geneigd om het levenseinde zo lang mogelijk te rekken, maar vaak maakt dat de laatste maanden van een leven er helemaal niet leuker op. Zorgverleners zeggen dat je mensen kunt helpen om daar betere keuzes in te maken, door even echt met elkaar te gaan zitten en alle opties door te spreken. Maar die tijd is er niet, want artsen hebben maar een paar minuten per patiënt.”
Slapen is van levensbelang, zegt deze hoogleraar: 'Moet je beste vriend zijn'
Berger concludeert: je kunt de problemen in de zorg alleen aanpakken als je erkent dat alle vormen met elkaar verbonden zijn. Die van ouders voor kinderen, mantelzorgers voor naasten, zorgprofessionals voor patiënten “Anders verschuif je het probleem alleen maar. Als er door personeelstekort meer in informele kring moet gebeuren, dan moeten we als samenleving meer ruimte maken voor mantelzorgers.”
Ook is het tijd voor een andere kijk op de mens. “We zijn onszelf gaan zien als onafhankelijke individuen die vooral productief bezig moeten zijn. Maar zorgen voor anderen is wat ons kenmerkt. We zien dat nu vaak als een last, maar zorgen is ook een enorme lust.”
‘Zorg: een betere kijk op de mens’ van Lynn Berger is vanaf 12 juli verkrijgbaar.
