Sommige (wens)ouders verlangen niet alleen naar een kind, maar hebben ook een sterke voorkeur voor een zoon of dochter. In Nederland is ivf met embryoselectie om die reden verboden, maar over de grens kan het wel.
“Ik wist dat als ik geen meisje zou krijgen, ik dat verdriet mijn hele leven zou blijven voelen.”
Als er weer een piemeltje op de echo verschijnt, kan Emma* (37) haar teleurstelling bijna niet verbergen. Natuurlijk is ze blij met zoon nummer drie, maar ze droomt al jaren van een dochter. “Dagen ben ik verdrietig geweest, ik kon niet stoppen met huilen. Tegelijkertijd worstelde ik ook met schuldgevoelens tegenover de baby in mijn buik, want met hem had het niets te maken. Hij was gewenst, maar ik wilde gewoon óók een meisje.”
Het verdriet van Emma wordt ook wel gender disappointment genoemd: teleurstelling vanwege het geslacht van je (ongeboren) kind. Ze is niet de enige ouder die een sterke voorkeur heeft voor een jongen of een meisje, weet Katia Begall, familiesocioloog en universitair docent aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Ze onderzocht geslachtsvoorkeur onder ouders in Europa.
Voor de meerderheid maakt het volgens Begall bij het eerste kind weinig uit wat het wordt. “Als ze de keuze zouden hebben, blijft ‘een koningskoppel’ voor veel ouders het ultieme: een jongen en een meisje. Dan kun je beide ervaren. Pas vanaf het derde kind zie je soms een lichte voorkeur voor meisjes. Dat lezen we af aan het feit dat gezinnen met twee zonen vaker een derde kind krijgen dan gezinnen met twee dochters of een zoon en een dochter.”
Zo’n voorkeur heeft alles te maken met verwachtingen, al weet je natuurlijk van tevoren niet of het kind zich ook daadwerkelijk zal gedragen of identificeren zoals je hoopt. Begall: “Uit onderzoek blijkt dat volwassen dochters meer voor hun ouders doen dan zoons, al zijn dat geen gigantische verschillen. Dat kan een verklaring zijn. Ook zie je dat veel ouders net wat meer nabijheid voelen tot een kind van hun eigen geslacht. Aangezien met gezinsuitbreiding de stem van de vrouw meestal zwaarder weegt, kan dat verklaren waarom in gezinnen met twee zoons vaker een derde kind komt.”
Kunnen (veel) te vroeg geborenen straks nog even doorgroeien in de kunstbaarmoeder?
Een week na de echo realiseert Emma zich dat ze moet uitzoeken waar dit enorme verdriet vandaan komt. De oorzaak vindt ze in haar jeugd, zoals met gender disappointment volgens experts vaker het geval is. Zo kan een slechte relatie met de eigen ouders – of broers of zussen – een aanleiding zijn. Emma’s moeder was alcoholist, en op haar vijftiende verbrak ze het contact. Dankzij een therapeut beseft ze dat ze een dochter wil geven wat ze bij haar eigen moeder gemist heeft. “Zelf zou ik wél bij haar afstuderen en bruiloft zijn, en al die bijzondere momenten die mijn moeder heeft gemist.”
De therapie doet haar inzien dat haar verdriet er mag zijn. “En dat ik het mag voelen. Wat ik in mijn hoofd bedacht had gaat niet door en daar moet ik om rouwen.” Hoewel Emma’s naaste omgeving haar worsteling kent – en ze vindt dat zich er niet voor hoeft te schamen – doet ze haar verhaal hier toch anoniem. Het blijft ingewikkeld om je over geslachtsvoorkeur uit te spreken, weet ook Begall. “In Nederland is dit niet iets waar je je zomaar over uitspreekt, er rust echt een taboe op. Mensen hebben snel de neiging dit te veroordelen, terwijl het voor ouders ook geen vrijwillige keuze is.”
Hoogtechnologisch draagmoederschap: 'Ik verwachtte leegte en jaloezie te voelen, niet dus'
Sommige ouders proberen het lot in eigen handen te nemen. Van je slaaphouding tot het tijdstip waarop je seks hebt: online zijn allerlei methoden te vinden waarmee je het geslacht van je kind zou kunnen beïnvloeden. Daar zitten ook dieetvoorschriften bij: veel rood vlees en zout zouden tot een jongetje leiden, terwijl je voor een meisje juist zoutarm en calciumrijk moet eten. Hoewel deze ’tips’ een hardnekkige plek innemen op het internet, is geen van deze theorieën wetenschappelijk bewezen. Het recept voor een jongen of meisje bestaat, zo ver we weten, helemaal niet.
De enige manier waarop je het geslacht kunt bepalen is pre-implantatie genetische diagnostiek (PGD). In Nederland is het verboden om via deze ivf-behandeling met embryoselectie een jongen of meisje te selecteren vanwege de voorkeur van de ouders. Als er kans is op een geslachtsgebonden ziekte mag de behandeling alleen onder strikte voorwaarden plaatsvinden in het Maastricht Universitair Medisch Centrum. Zo moet er minstens 80 procent kans zijn dat de erfelijke ziekte aan het kind wordt doorgegeven.
In andere landen zoals de Verenigde Staten en Cyprus is embryoselectie vanwege geslachtsvoorkeur wel toegestaan. Met zijn Genderkliniek assisteert Bert van Delen mensen die de grens over willen steken om het geslacht van hun kind te bepalen. Dat is legaal, benadrukt hij, al realiseert hij dat er genoeg tegenstanders zijn. “Ik denk dat het tijd wordt dat we dit onderwerp in Nederland wat ontspannener gaan benaderen. Mensen worden er blij van, en in landen als Amerika is dit heel gewoon. En je ziet dat wetgeving het ook niet tegenhoudt, want mensen doen het zo alsnog.”
De vraag is volgens Van Delen de afgelopen jaren zelfs flink toegenomen. “Vroeger kregen we zo’n drie tot vier aanmeldingen per maand. Sinds corona is dat veranderd. Nu zitten we op twaalf, het is soms echt een gekkenhuis.” Het traject is zeker niet voor iedereen betaalbaar. Wie naar de VS vertrekt is tienduizenden euro’s kwijt aan de behandeling alleen: daar komen de reiskosten en het verblijf nog bij. In Cyprus ligt dat rond de 7.500 euro.
'Moederen' verandert het brein, en dat geldt ook voor zorgende mannen
Bij de meerderheid van de ouders die bij Van Delen aankloppen, is een verstoorde familierelatie niet aan de orde. Het gaat hen om family balancing. “Het vooroordeel dat iedereen jongens wil, klopt niet. Mijn vader zei altijd: ‘Als ik een stamhouder heb, ben ik blij’, maar zo denken mensen helemaal niet meer. Wie al twee zonen heeft, wil er nu een meid bij. En de mensen die vervolgens bij ons aankloppen, vormen echt een dwarsdoorsnede van de samenleving. Van politiemensen en rechters tot ondernemers en artiesten.”
Tamara* (40) had al twee jongens thuis toen ze de Genderkliniek mailde. Net als Emma had ze bij de tweede last van gender disappointment en onderzocht ze met behulp van een therapeut waar dit vandaan kwam. Ook bij haar bleek de oorzaak bij een ingewikkelde relatie met haar eigen moeder te liggen. “Tegelijkertijd is het ook een diep verlangen wat niet helemaal concreet is. Alles met jurkjes, nageltjes lakken en met poppenhuizen spelen, zag ik altijd meer voor me dan wild buiten spelen. Ik wist dat als ik geen meisje zou krijgen, ik dat verdriet mijn hele leven zou blijven voelen.”
Op aanraden van een vriendin zoekt ze contact met de Genderkliniek. Hoewel haar man niet dezelfde wens heeft, gaat hij uiteindelijk akkoord. “Hij wilde het liever op een natuurlijke manier doen, en zag de noodzaak er niet zo van in. Maar uiteindelijk blijft de hele behandeling mijn ding. Hij hoeft alleen een kwakje in te leveren, voor hem heeft het fysiek weinig impact.”
Ze combineren de behandeling met een familievakantie naar Cyprus. Hoewel ze een bovengemiddeld aantal eitjes heeft, blijven er maar twee vrouwelijke embryo’s over. Na de eerste terugplaatsing krijgt ze een miskraam, maar de tweede keer gaat het goed. “Het was een spannende zwangerschap, waarin ik me heel kwetsbaar voelde. Het had tenslotte veel geld, tijd en moeite gekost. Als het mis zou gaan, moest het hele traject weer opnieuw beginnen. Maar na 40 weken werd ons gezonde meisje geboren.”
Vier stellen, 28 embryo's en vijf baby's: 'Soms zo absurd, dat het bedacht lijkt'
Hoewel de Embryowet in 2020 iets verruimd is, blijft embryoselectie op basis van geslachtsvoorkeur in Nederland verboden. “Je ziet heel duidelijk in de wet en de maatschappelijke discussie terug dat wij dit als land moreel onacceptabel vinden”, zegt Verna Jans, medisch ethicus en universitair docent aan het Radboudumc in Nijmegen. Ze is gespecialiseerd in ethiek van de voortplantingsgeneeskunde. “Bij medische redenen gaat het om het welzijn van het toekomstige kind, om leed dat voorkomen kan worden. Andere redenen zijn volgens de wet ontoelaatbaar omdat kinderen dan als middel gebruikt worden om de wensen en verlangens van ouders te vervullen.”
Het bovenstaande is volgens Jans het meest prominente tegenargument in de wet, maar de ethische discussie rondom dit onderwerp is uitgebreider dan dat. Zo kan ook worden aangevoerd dat embryoselectie op basis van geslachtsvoorkeur onacceptabel is omdat het seksistisch zou zijn. Andere argumenten richten zich op de gevolgen voor de maatschappij – zoals een eventuele disbalans in het totale aantal jongens en meisjes – en het kind zelf. Jans: “Als ouders een bepaald gender stereotype in hun hoofd hebben, zou het kind zich daardoor bijvoorbeeld minder vrij kunnen ontwikkelen.”
Ook zijn er argumenten die voor een verruiming van de wet spreken, legt Jans uit. “Het belangrijkste argument dat voorstanders noemen is respect voor reproductieve autonomie: dat mensen de vrijheid moeten hebben om zelf te beslissen over hoe, wanneer en hoeveel kinderen ze willen. Als ze de wens hebben voor een gebalanceerd gezin, is dat volgens die denkwijze een keuze die artsen en de wetgever zouden moeten respecteren.”
Thuisblijfvader Tim Gouw over gelijkheid: 'Mannen moeten zélf zorgtaken opeisen'
Emma staat nog open voor een vierde kind, en wie weet wordt dat eindelijk een meisje. Maar ze zal dat niet afdwingen door de stap naar het buitenland te zetten. “Zo ver wil ik niet gaan. Ik wil een dochter omdat ze bij me hoort, en niet omdat ik haar heb uitgekozen. Ik geloof dat ik mijn drie zoons heb gekregen met een reden. Tegelijkertijd durf ik niet voor de volle 100 procent te beweren dat ik ‘nee’ zal zeggen als iemand aanbelt en zegt: ‘Emma, ik kan je een dochter geven.’ Ik zou die stap alleen zelf nooit zetten.”
Tamara deed dat wel. Jaren na de reis naar Cyprus beseft ze nog vaak hoe bijzonder het is dat ze een dochter heeft. “Dan denk ik, oh god, ik heb gewoon een meisje.” Inmiddels hebben ze het verhaal aan haar ouders en vier vrienden verteld. “Zij reageerden allemaal positief, maar mijn vriend wil het zijn ouders niet vertellen. Hij denkt dat zij het niet zullen begrijpen.” Zelf wil Tamara het ook niet aan de grote klok hangen omdat ze ziet hoeveel kritiek bekende mensen die hier open over zijn, hebben ontvangen.
Wel heeft ze voor haar dochter een dagboek bijgehouden over het hele proces en de keuzes die daarin gemaakt zijn. “Uiteindelijk wil ik haar vertellen dat ze via ivf is ontstaan, en waarom. En als zij het eenmaal weet, zullen onze vrienden het ook wel te horen krijgen. En dat is oké. Onze dochter was een heel bewuste keuze, waar ik volledig achtersta.”
*De namen van Emma en Tamara zijn gefingeerd. Hun echte namen zijn bij de redactie bekend.
Maartje fotografeerde haar IVF-traject: 'De angst dat het niet lukt is allesomvattend'
