Straatarts

In 2017 begint Van Tongerloo als straatarts bij de Pauluskerk in Rotterdam. Ze geeft daar medische hulp aan de kwetsbaarsten van de stad: daklozen, ongedocumenteerden, onverzekerde mensen die reguliere zorg niet meer kunnen betalen. Ze deelt de schrijnende verhalen die ze tegenkomt via social media, of in de artikelen die ze schrijft voor LINDA. en De Correspondent. In haar boek Komt een land bij de dokter gaat ze een stap verder en zoekt ze uit waarom in Nederland steeds meer mensen in onzekerheid leven en het zo ingewikkeld is geworden om hen te helpen.

“Ik ben huisarts geworden omdat je dan dichtbij mensen staat: je blijft ze volgen”, vertelt Van Tongerloo. “Ook ben ik altijd geïnteresseerd geweest in de ongelijkheid in gezondheid. Het was daarom een bewuste keuze om in Rotterdam te gaan werken, maar voor de Pauluskerk ben ik gevraagd.” Ze leert haar voorganger kennen als ze voor hem waarneemt in een huisartsenpraktijk in Rotterdam-Zuid. “Hij ging met pensioen, en zei: ‘Ik denk dat dit werk heel goed bij je past. Wil je het doen?’ Ik had geen idee waartegen ik ‘ja’ zei.”

Wat waren je verwachtingen?
“Je kunt je niet echt op de Pauluskerk voorbereiden – ook ik dacht aan het clichébeeld van verslaafde mannen op straat. Ik wist niet dat ik tijdens mijn spreekuur alle maatschappelijke problemen voor me zou zien ontstaan. Alle crisissen komen hier voorbij: de migratiecrisis, de zorgcrisis en de GGZ-crisis.

In het begin werd ik ontzettend overrompeld door alles. Ik kon niet slapen, zocht naar grip en protocollen. Na een tijdje begon ik me steeds meer te verdiepen in wat er nu eigenlijk op mijn spreekuur gebeurde. Waarom zie ik steeds meer mensen? Ik realiseerde dat alleen mijn spreekuur afdraaien niet voldoende was, maar dat proces heeft jaren geduurd. Mijn tijd als huisarts op St. Eustatius heeft me uiteindelijk echt geleerd om anders te durven handelen, en om de Nederlandse samenleving door een andere bril te bekijken.

Je leeft op een eiland van 21 vierkante kilometer met 3200 mensen: je komt iedereen overal tegen. Je kunt je helemaal niet distantiëren van je werk, en moet mensen dichtbij laten komen. Iedereen had mijn nummer en maakte daar gebruik van. Ik moest altijd bereid zijn om met hen te praten. Alles wat ik in Nederland geleerd had, bleek niet te gelden. Ik werd gereset als arts.”

'Ze is uitgeput. Elke nacht werkt ze, om overdag weer voor haar zoon te zorgen. Niemand houdt zo’n leven vol'Lees ook

Je moest de protocollen en regels die je uit Nederland gewend bent loslaten, en per situatie zelf bedenken wat de beste aanpak is.
“Dat is het precies. Ik was er tijdens corona: de grenzen waren gesloten en we zaten met alleen maar huis- en basisartsen op het eiland. We moesten daardoor ineens zoveel meer doen dan waar we voor opgeleid zijn.

Op een gegeven moment kregen we een nieuwe ziekenhuisdirecteur uit Europees Nederland. Hij zei: ‘Michelle, het is niet professioneel om iedereen je nummer te geven.’ In Nederland is dat nog steeds zo: na vijf uur moet je naar de huisartsenpost en tref je een andere arts die niet weet wat er bij jou speelt. Ik geef mijn privénummer aan mijn patiënten omdat ik makkelijker en sneller dingen voor hen kan oplossen. Juist omdat we veel afstand tot mensen willen bewaren, hebben we de zorg minder efficiënt gemaakt.”

Hoe was het om terug te keren naar Nederland?
“Dat was midden in een coronapiek. De dag voordat we op het vliegtuig stapten, stond ik nog in St. Eustatius op de bar te dansen. In Nederland moesten we ineens anderhalve meter afstand houden en was de zorg nog veel meer geprotocolleerd dan eerst vanwege de pandemie. Ik snapte niets meer van hoe het in Nederland werkte en het maakte me doodongelukkig.

Ook privé was het lastig om weer te wennen aan alle regels en documenten. Inschrijven bij de gemeente lukte me eerst niet eens. Ik denk dat ik door die ervaring beter begrijp wat patiënten meemaken. Ze hebben vaak een migratieachtergrond, en komen uit gemeenschappen waar veel informeel en met elkaar wordt opgelost. En dan komen ze hier in een ingewikkelde, hyper geïndividualiseerde maatschappij. Het lukt mij vaak al niet om goede zorg voor mijn patiënten te regelen, laat staan dat het henzelf lukt.

Daarnaast zag ik dat de groep mensen die door alle vangnetten heen valt en bij de Pauluskerk aanklopt, steeds groter werd. Van ongedocumenteerden naar arbeidsmigranten en GGZ-patiënten. Later kwamen daar economisch daklozen bij omdat er te weinig huizen zijn. Dat heb ik allemaal in een paar jaar tijd zien gebeuren. Toen ik voor mijn boek naar verklaringen zocht, leerde ik dat dit het gevolg is van het beleid sinds de jaren zeventig.”

De verhalen en de cijfers die je optekent, zijn zeer zorgwekkend. Bijvoorbeeld: in 2023 klopten maandelijks één of twee dakloze gezinnen bij de gemeente Amsterdam aan. In 2024 waren dat in één maand al 32 ouders met 54 kinderen. Hoe heeft het zo ver kunnen komen?
“De heftige polarisatie de we nu zien, is naar mijn idee echt het gevolg van de ontwikkelingen die ik opschrijf in het boek. De keuze voor meer markt en minder overheid heeft onze collectieve problemen enorm geïndividualiseerd. Zo is er in de jaren zeventig bewust gekozen voor minder betaalbare huizen, en die keuze maken we nog steeds. De politiek geeft alleen liever de schuld aan een bepaalde groep mensen dan dat ze zich inspant om betere woonomstandigheden voor iedereen te creëren.

Door al deze ontwikkelingen op het gebied van sociale zekerheid, wonen en de vermarkting van de zorg is de blik van burgers veranderd. Namelijk: als mensen het niet redden, is het hun eigen schuld. En dat zorgt ervoor dat er weinig empathie voor hen is. Je moet echt in de gunst van de gemeente vallen om hulp te krijgen. Als je dakloos bent en opvang nodig hebt, kun je maar beter aardig zijn aan het loket en volledig transparant zijn. Verzwijg je één keer iets, dan staat er voor altijd in je dossier dat je niet meewerkt.”

Eén op de drie dak- of thuislozen is vrouw: 'Vrouwen verkeren veel vaker in verborgen situaties'Lees ook

Naast alle morele bezwaren, blijkt uit jouw boek dat het huidige beleid ook niet heel efficiënt of kostenbesparend is.
“Ons negatieve mensbeeld is superduur. We helpen vaak niet met bestaanszekerheid omdat we vinden dat mensen er zelf voor moeten kunnen zorgen dat ze een huis en geld op hun bankrekening hebben. Wat we wel doen, is hetzelfde aanbod van zorg en hulp naar hele verschillende mensen duwen. Daarbij focussen we op de symptomen in plaats van het probleem zelf. Een dakloze moeder kan weinig met een opvoedcoach, en heeft meer baat bij niet-sexy oplossingen, zoals een leefbaar huis of geld voor boodschappen. Met dit boek wil ik laten zien dat efficiënte, goedkope én simpele interventies voor veel mensen het verschil kunnen maken.”

Het woord ‘bureaucratie’ komt altijd terug als we het hebben over wat er misgaat in de zorg en bij de overheid. Waar zit volgens jou nu echt het probleem, behalve dat er veel formulieren ingevuld moeten worden?
“Wanneer je logische hulp voor mensen probeert te krijgen, loop je tegen een muur van regels en protocollen aan. Moet iemand naar de GGZ maar is hij dakloos? Dan heeft hij daar geen recht op, al is hij suïcidaal.

Mensen worden door een uiensnijder gehaald, en iedere hulpverlener is verantwoordelijk voor een heel klein stukje van die schil. Mensen worden zo steeds van het ene naar het andere loket gestuurd. Omdat zij niet goed met elkaar samenwerken en ook niet met de persoon zelf, is er nauwelijks een beeld van wat het kernprobleem is. En dat wordt dus ook niet opgelost.”

Het boek laat zien dat je mensen vaak pas echt kunt helpen als je buiten de kaders van het systeem stapt. En dat doe jij dus ook, bijvoorbeeld door iemand die dakloos is via jouw stichting in een hotel te zetten. Ik denk dat je patiënten daar blij mee zijn, maar je krijgt vast ook veel commentaar.
“Toen ik hier net over begon te praten, kreeg ik veel negatieve berichten, met name van andere artsen. Ze zeiden: ‘Je kunt als huisarts niet je eigen geld geven, dat mag niet. Je schept rare verwachtingen.’ Terwijl ik dacht: ik ondersteun mijn patiënten op een manier waardoor ik ze niet meer met stressgerelateerde klachten op mijn spreekuur zie en mijn werk relaxter is.

Ik snap de reacties wel, want ik schuw kritiek niet en ben niet per se diplomatiek. Ik begrijp dat je je door mij aangevallen kunt voelen als je in het systeem werkt. Maar zo bedoel ik het niet. Ik weet dat deze problematiek het gevolg is van het doorslaan in marktwerking en fraudebestrijding. Ondertussen krijg ik iedere week meer aanvragen bij mijn stichting – ook van ambtenaren – wat voor mij bewijst dat mijn aanpak de juiste is.”

'Het duurt even voordat mensen zich écht realiseren dat ze dakloos zijn. Maar opeens komt die klap, en dan de schaamte'Lees ook

Eerst gebruikte je vooral je eigen geld om mensen te helpen, sinds een jaar heb je een stichting: Lekker Geven. Waarom ben je daarmee begonnen?
“Steeds meer mensen wilden ons met grote bedragen steunen, en dan moet je dat toch beter reguleren. Inmiddels heb ik al ruim een miljoen aan particuliere donaties gekregen, en daardoor kan ik steeds meer dingen zelf voor mensen regelen. Tegelijkertijd kan ik ook geen dertig huizen per maand bouwen, dus los ik nog steeds niet het ellendige huizengebrek op.

Als we het hebben over oplossingen, laat ik in het boek zien dat we zelf heel veel kunnen doen. Bijvoorbeeld zorgcoöperatie Austerlitz die zelf zorg én woningen regelt, wat veel goedkoper en efficiënter blijkt. De gemeente Zeist vindt dat dan zo tof, dat ze echt vertrouwen krijgen door middel van een langdurige subsidie met minimale verantwoording. Dat zijn manieren waarop de overheid weer kan aansluiten bij goede initiatieven vanuit de samenleving. Tegelijkertijd moet de overheid zelf wel de basis waarborgen.”

Wat hoop je dat het boek teweeg gaat brengen?
“Ik hoop dat mensen inzien wat er op dit moment in onze maatschappij gebeurt, en hoe zorgelijk dat is. Dan heb ik het met name over de toenemende polarisatie. Wij denken: als je je werk verliest, krijg je een uitkering, want Nederland is een verzorgingsstaat. Toch zag ik tijdens mijn spreekuur steeds meer mensen door alle vangnetten heen vallen.

Ik denk dat veel mensen nu nog denken: dit overkomt anderen. Maar de kwetsbaarheid die nu in onze samenleving zit, raakt iedereen. Iedereen kan na één tegenslag dakloos raken, en dan zijn de zorg en de overheid er dus niet automatisch meer voor je. Ik hoop dat mensen gaan begrijpen dat dit door politieke keuzes komt en dat ze niet langer een groep mensen wegzetten als schuldigen. Dat ze niet meer met de vinger gaan wijzen, maar zich gaan inspannen om betere omstandigheden voor iedereen te creëren.

Daarnaast is dit boek een pleidooi voor professionele nabijheid. Ik denk dat we als hulpverleners veel dichterbij mensen moeten komen om ze efficiënter te kunnen helpen. Eigenlijk is het dan helemaal niet zo moeilijk, en ook niet zo duur. Maar dan moet je wel de mens vooropzetten en vanuit de mens denken.”

‘Komt een land bij de dokter’ van Michelle van Tongerloo is nu verkrijgbaar.

‘Het beeld van de immigrant als gelukszoeker, dat vaak wordt geschetst, staat zo haaks op het meisje dat ik voor me zie’Lees ook