Voor vrouwen is sterilisatie een uiterst betrouwbare vorm van anticonceptie. Als je de ingreep weet te krijgen, dan. Vrouwen – met name zij zonder kinderen – hebben nog vaak moeite de arts of gynaecoloog te overtuigen van hun wens.
Prof. dr. Bas Veersema is gynaecoloog en vertelt welke ontwikkelingen hij ziet in zijn vakgebied. Anouk (30) en Annemarie (39) moesten allebei jarenlang wachten op hun sterilisatie, ook al wisten ze zéker dat ze geen kinderen wilden.
Dit artikel is onderdeel van het LINDA.dossier Kinderwens. Meer weten?
De eerste keer dat ze in de spreekkamer over sterilisatie begon zal Anouk (30) niet snel meer vergeten. “Ik was 21 en werd uitgelachen”, vertelt ze. “Mijn huisarts keek me aan en zei: ‘Dat gaan we natuurlijk helemaal niet doen, hè’. Ik heb daarna zeven jaar lang, bij meerdere huisartsen, mijn vraag moeten herhalen.”
Haar situatie is niet uniek. Als LINDA. vrouwen vraagt naar hun ervaringen rond sterilisatie, komen meerdere soortgelijke verhalen binnen. Vaak is er sprake van weigering op basis van leeftijd.
Zo vertelt een vrouw hoe ze na haar eerste traumatische bevalling psychisch instortte. “Ik wist dat ik nóóit meer zoiets wilde meemaken, maar een doorverwijzing voor sterilisatie kreeg ik niet. Ik was 20 en dus veel te jong.” Een ander schrijft dat ze al dertig was toen ze vroeg om sterilisatie: “Toch zei de huisarts ‘dat ze dit nooit zouden doen op mijn leeftijd’. Dat was meteen het einde van het gesprek.”
Bas Veersema is een van de weinige gynaecologen in Nederland die wél openstaat voor sterilisatie van vrouwen op jong(er)e leeftijd. Vrouwen die elders niet geholpen worden, komen uiteindelijk vaak bij hem terecht. Afwijzen op leeftijd alleen gebeurt in zijn spreekkamer niet. “Er zijn genoeg redenen waarom je het iemand kunt afraden, maar leeftijd alleen is geen argument”, zegt hij stellig.
“Het is apart dat iemand van 26 jaar zonder kinderen vaak ‘nee’ te horen krijgt, terwijl als een 31-jarige vraagt of de arts tijdens haar keizersnede ‘meteen de boel even dicht kan maken’, dat vaak geen probleem is. Terwijl onderzoek uitwijst dat die laatste vrouw – iemand die dus al kinderen heeft – een grotere kans op spijt heeft na sterilisatie. Daar hebben we dan blijkbaar geen problemen mee, want ‘dan heeft ze tenminste al een kind’. Dat is in feite wat er gebeurt: je reduceert vrouwen tot een baarmoeder die zo goed mogelijk behouden moet worden voor onze voortplanting.”
Als een vrouw zeker weet dat ze niet (meer) zwanger wil worden, kan ze zich operatief laten steriliseren. Tijdens deze operatie worden beide eileiders dichtgemaakt (met klemmetjes) of verwijderd. Daardoor kunnen zaadcellen niet meer bij de eicellen in de eileider komen, en kan er dus ook geen bevruchting meer plaatsvinden. De ingreep vindt plaats onder narcose, duurt ongeveer een halfuur en je houdt er twee of drie kleine littekens op je buik aan over. Zoals bij elke operatie is er kans op complicaties (denk aan ontsteking of bloedingen), maar meestal kunnen vrouwen dezelfde dag nog naar huis.
Wie gesteriliseerd is blijft daarna ongesteld worden, maar hoeft geen anticonceptie meer te gebruiken. Na sterilisatie is de kans op zwangerschap vanzelfsprekend erg klein: dit komt voor bij 2 tot 5 op de 1000 vrouwen. Onderzoek wijst daarnaast uit dat het dichtmaken van de eileiders ook de kans op het ontstaan van eierstokkanker verkleint. Als je ze laat verwijderen, is die kans nóg kleiner.
Het is van belang dat je goed weet waar je aan begint voordat je kiest voor sterilisatie: de ingreep valt namelijk niet zomaar terug te draaien. Daarnaast bestaat de kans dat, als je de eileiders laat dichtmaken, je lichaam niet goed reageert op de klemmetjes. In dat geval is het mogelijk deze weer te laten verwijderen. Dat je na een sterilisatie nooit meer zwanger kunt worden is een hardnekkig, maar achterhaald idee: dankzij ivf kun je alsnog eigen eicellen laten terugplaatsen in de baarmoeder.
'Dat komt nog wel'? Nee, Hannah (37) wil écht geen kinderen: 'Heb geen ambities voor een mini-me'
In EU-landen gelden geen uniforme regels als het gaat om sterilisatie van vrouwen. In Griekenland, Italië, Duitsland, Spanje, Zwitserland en Luxemburg kun je in principe op elke leeftijd aankloppen. Een aantal landen (zoals Noorwegen, Portugal, Zweden en Oostenrijk) hanteren beleid waarin een vrouw minimaal 25 jaar oud moeten zijn. In Finland ligt de grens op 30 jaar. Als je jonger bent kom je alleen in aanmerking als je voor je dertigste al drie kinderen hebt gekregen. Kroatië en Estland hanteren 35 jaar, Hongarije zelfs 40. Verboden is het eigenlijk alleen in Polen, waar een arts tot tien jaar gevangenisstraf kan krijgen als hij de operatie uitvoert.
Ook in Nederland is sterilisatie ‘gewoon’ mogelijk: er bestaan geen wetten over leeftijd of minimaal aantal kinderen. Toch wordt de ingreep relatief weinig uitgevoerd bij vrouwen. De meest recente cijfers van expertisecentrum Rutgers hierover dateren uit 2022. Van de seksueel actieve vrouwen tussen de 16 en 49 jaar gebruikte 74 procent een anticonceptiemiddel. Daarvan koos gemiddeld 2 procent van die vrouwen voor sterilisatie, tegenover 5 procent van hun partners.
Dat percentage neemt toe naarmate vrouwen ouder worden: van 0.7 procent in de leeftijdsgroep 16-24 tot 3.3 procent in de groep 45- tot 49-jarigen. Bij hun (mannelijke) partners stijgt het percentage ook flink naarmate ze de 35 gepasseerd zijn, tot maar liefst 12.3 procent. Bijna vier keer zoveel.
Die verhouding valt deels te verklaren door het grotere aanbod aan anticonceptiemiddelen voor vrouwen: zij kunnen tenslotte ook kiezen voor de pil, koper- of hormoonspiraal en het hormoonstaafje. Maar het heeft ook zeker te maken met terughoudendheid van artsen als het gaat om vrouwelijke sterilisatie, aldus Veersema. “Gynaecologen hebben doorgaans een groot verantwoordelijkheidsgevoel over onherroepelijke ingrepen zoals deze.”
“In feite snij je in een gezond lichaam en artsen wordt geleerd dat we daar kritisch op moeten zijn”, vervolgt hij. “Zo zijn we opgevoed als gynaecoloog, dat stemmetje dragen we met ons mee en geven we door aan de volgende generatie. Sommigen zijn daardoor erg bang dat ze een ingreep uitvoeren waar een patiënt later mogelijk spijt van krijgt. Ook al leven we tegenwoordig in een tijd waarin je ook zonder eileiders wel degelijk zwanger kunt worden.”
De situatie is dus minder zwart-wit dan vroeger, maar Veersema is van mening dat artsen hier niet per se minder paternalistisch naar zijn gaan kijken. ‘Laat vrouwen zélf bepalen of ze kinderen willen krijgen en doe niet alsof je in het belang van je patiënt handelt door haar verzoek af te wijzen’, zei hij eerder in gesprek met de Volkskrant. “Bijna alle vrouwen die ik spreek weten verdomd goed wat ze willen, en waarom”, voegt de gynaecoloog daar nu aan toe. “In feite is dit een andere kant van de baas-in-eigen-buikbeweging. Ook hier draait het voor vrouwen om zelfbeschikkingsrecht.”
Wanneer je kinderwens een conflict wordt: ‘Ik was inderdaad niet blij, maar stikjaloers'
Na een loopbaan van ruim 40 jaar in de gynaecologie durft Veersema kritischer te kijken naar het handelen binnen zijn vakgebied. “Er zijn zeker blinde vlekken geweest”, geeft hij toe. “Maar ik hoor van steeds meer collega’s dat ze openstaan om jongere vrouwen te helpen. Ze leren steeds beter hoe ze dat stemmetje in hun achterhoofd af en toe kunnen stilleggen. Fijn, maar echte verandering gaat langzaam.”
Veersema vindt dat artsen nog veel meer vanuit de patiënt moeten denken: wat is voor hén het beste? “Het is natuurlijk logisch dat hoe jonger een vrouw gesteriliseerd is, hoe groter de kans is dat zich later in haar leven een wending voordoet waardoor ze misschien van gedachten verandert. Maar ik vind dat je als arts áltijd naar de motivatie achter het verzoek moet kijken en jezelf kritisch moet afvragen wat spijt, als die zich al voordoet, inhoudt. Latere spijt hoeft niet automatisch te betekenen dat iemand echt een verkeerde beslissing heeft genomen.”
Het is volgens Veersema bijvoorbeeld nooit goed onderzocht hoeveel vrouwen met spijtgevoelens daadwerkelijk hun sterilisatie zouden willen terugdraaien. In zijn eigen kliniek is hij daarom zélf de archieven ingegaan om te kijken hoeveel vrouwen – na dubbele afsluiting van hun eileiders – terugkwamen voor een ivf-behandeling.
“In zeven jaar tijd ging het om een clubje van dertig vrouwen”, vertelt hij. “Maar zij waren stuk voor stuk onvruchtbaar als gevolg van een ziekte aan hun eileiders, niet door een vorm van anticonceptie. Hier was dus geen sprake van ‘spijt’. Ik heb ook gynaecologen opgebeld van klinieken waar ze hersteloperaties aan de eileiders doen. Ik vroeg hoeveel sterilisaties zij terugdraaien van vrouwen zonder kinderen. Weet je hoeveel? Nul. Weet je waarom? Omdat die groep vrouwen er ongelofelijk goed over na heeft gedacht.”
Daar is Anouk (30) het roerend mee eens. Zij heeft zelf nooit het gevoel gehad dat ze kinderen wilde en startte op haar veertiende met anticonceptie. Door bijwerkingen wisselt ze meermaals van methode en moet ze uiteindelijk zelfs, op aanraden van haar arts, stoppen met anticonceptie. Op haar 21e raakt ze ongewild zwanger. “Ik koos voor een abortus en dat was eigenlijk ook het moment waarop ik dacht: waarom zou ik al die middelen blijven gebruiken als ik wéét dat ik helemaal geen gebruik wil maken van deze lichaamsfunctie?”
Na haar eerste verzoek om sterilisatie, waarbij ze uitgelachen wordt, blijft ze haar wens bij élk doktersbezoek benoemen. Zeven jaar lang, bij verschillende huisartsen, zonder succes. Als een van hen informeert of ze in een vaste relatie zit, antwoordt Anouk dat haar vriend geen kinderwens heeft. “Hij zei: ‘Oké, maar alles kan veranderen. Wat als je in de toekomst een andere partner krijgt die wél kinderen wil?’ Dat schoot bij mij in het verkeerde keelgat. Het is een beslissing over mijn lijf, moet ik die laten afhangen van een hypothetische toekomstige partner? Wat is dat voor redenering?”
Op haar 26e is Anouk het zat. Ze schrijft al haar argumenten op in een motivatiebrief en doet daar een bijlage bij. Via online contact met andere vrouwen stelt ze een lijst samen van artsen die ervaring hebben met sterilisatie bij vrouwen onder de 30 jaar. “Ik ging weer naar een nieuwe huisarts, de vierde inmiddels, en zei: ‘Hier staat alles in wat je moet weten, ik wil een doorverwijzing’.”
Vrouwen krijgen 3x zo vaak vragen over kinderwens als mannen: 'Dit legt nog meer druk op mijn keuze'
Die krijgt ze. De gynaecoloog in kwestie overlegt met zijn collega’s in het ziekenhuis, maar daar wil niemand de ingreep uitvoeren. “Ik begrijp dat ze het moeilijk vonden om in een gezond lichaam te snijden”, vertelt ze. “Maar ik begreep níét dat de gynaecoloog zei dat hij mijn keuze ‘volslagen krankzinnig’ vond en dat hij het alleen maar zou doen ‘omdat hij er zelf geen hinder van zou ondervinden’. Een heel belerend toontje. Kleinerend ook. Ik had wel honderd dingen willen antwoorden, maar zei alleen ‘dankjewel’. Ik had hem nodig, hè. Toen het eindelijk zover was op mijn 28e, ging ik in mijn feestjurk naar het ziekenhuis. Eindelijk die opluchting. Rust. Ik hoefde niet meer bang te zijn voor een ongelukje.”
Ook Annemarie (39) weet al haar hele leven dat ze absoluut geen kinderen wil. Op haar vierentwintigste gaat ze naar de huisarts om te praten over sterilisatie. Ze is de pil zat, heeft net een nieuwe relatie – de man met wie ze nu nog steeds samen is – en wil 100 procent zeker weten dat ze niet onverhoopt zwanger raakt. “Ik wilde niet mijn hele vruchtbare leven nog rondlopen met die angst”, vertelt ze. “Dat leek me onnodig, omdat ik het zo zeker wist. Maar ik kreeg te horen dat ‘sterilisatie geen optie was, want ik zou zeker nog wel van gedachten veranderen wat kinderen betreft’. Hij vertelde me terug te komen op mijn 35e, omdat het eerder niet in overweging genomen zou worden.”
“Ik snap de voorzichtigheid wel, ik was ook nog erg jong. Maar zou in zo’n situatie een goed gesprek niet beter zijn dan betutteling en zeggen dat ‘die kinderwens heus nog wel komt’?” De jaren erna blijft Annemarie de pil gebruiken. “Ik heb zó veel zwangerschapstesten gedaan”, verzucht ze. “Je hebt toch altijd die onzekerheid: wat als iets misgaat of je ‘m onverhoopt een dag vergeten bent. Maar ik vond het vooral behoorlijk krom dat ik dertien jaar langer pillen moest slikken voor iets wat met een simpele ingreep allang opgelost had kunnen zijn.”
Ze is 37 als ze zich opnieuw meldt bij (een nieuwe) huisarts. “Ik was redelijk rechtdoorzee en zei: ‘Ik heb m’n beste tijd voor zwangerschappen al achter de rug, mijn partner heeft ook geen kinderwens en ik wil eindelijk van die pil af. Kunnen we dit nu wél doen?’ Eigenlijk verwachtte ik dat deze arts het zou begrijpen, maar ze viel tegen me uit. ‘Waar is je man? Waarom zit hij hier niet?’ Ze ging echt tekeer tegen me en bleef benadrukken dat sterilisatie voor hem een kleine ingreep zou zijn, maar bij vrouwen een ‘heftige buikoperatie’. Ik had me ingelezen en wist dat dat wel meeviel. En bovendien: ík wil niet zwanger worden, het gaat hier over mijn lijf – niet het zijne.”
Annemarie houdt voet bij stuk en krijgt uiteindelijk een doorverwijzing naar een private kliniek. Maar wel onder protest: “Mijn huisarts zei dat die gynaecoloog nog maar eens een goed gesprek met me moest voeren, want ze stond hier helemaal niet achter. Nou, de oren van die gynaecoloog klapperden toen ze dat hoorde. Gelukkig nam zij mijn verzoek wel serieus en kon ik vrij snel terecht voor de operatie. Het duurde een uurtje en na drie dagen herstel was ik weer up and running. Het enige wat me er nog aan herinnert zijn drie littekentjes op mijn buik. Ze zitten verstopt in een huidplooi, dus eigenlijk zie ik daar niet eens wat van. Ik ben blij dat het gelukt is, maar het had me veel onnodige stress bespaard als ik dit tien jaar eerder had mogen doen.”
In de basis is anticonceptie iets wat thuishoort in de portefeuille van een huisarts, maar voor een sterilisatie bij vrouwen is die afhankelijk van de gynaecoloog in een ziekenhuis of kliniek. “En dus ook van hoe de gynaecologen tegenover deze ingreep staan”, licht Veersema toe. “Als de huisarts weet dat hij of zij een vrouw van 25 jaar liever niet steriliseert, verwijst-ie je waarschijnlijk niet door. Maar in zo’n geval kun je dus óók zeggen: ik snap je verzoek, ga toch maar eens praten. Helemaal niet doorverwijzen, zoals bij deze twee vrouwen meermaals gebeurd is, snap ik niet.”
Als er zo’n verkennend gesprek plaatsvindt bij huisarts of gynaecoloog is er vaak te weinig tijd beschikbaar om echt tot de kern te komen. Veersema: “Je hebt een vrij diepgaand en persoonlijk gesprek nodig om eventuele alternatieven voor te leggen, iemands motivatie te bevragen en de impact te bespreken. Da’s geen gesprek van vijf of tien minuten, daar heb je misschien wel drie kwartier voor nodig. Die tijd is er in veel spreekkamers niet, wat ik erg zonde vind.”
Stephanie (34) twijfelt of ze kinderen wil, haar vriend heeft wel een kinderwens: 'Ik vind de wereld een enge plek'
Het verbaasde Veersema toen sterilisatie in 2004 uit het ziekenfondspakket werd gehaald. Sindsdien krijg je de ingreep bij de meeste maatschappijen deels vergoed via een aanvullende verzekering. Een man is voor sterilisatie zo’n 450 euro kwijt, waarvan de kosten vaak volledig of tot 400 euro vergoed worden. Voor vrouwen is het een grotere ingreep die in het ziekenhuis onder narcose plaatsvindt, waardoor de kosten ook hoger liggen: vaak tussen de 1500 en 2000 euro. Sommige maatschappijen vergoeden dit volledig, anderen keren maximaal 1200 euro uit. En daar valt Veersema over.
“Die eigen bijdrage ligt bij vrouwen dus al snel veel hoger dan bij mannen”, legt hij uit. “Daar verschuilt zich een ongelijkheid achter die ik heel oneerlijk vind. Voor een vrouw ligt er dus ook op financieel vlak een hogere drempel om zich te laten steriliseren. Ik vind dat inhoudelijke argumenten doorslaggevend moeten zijn in zo’n keuze, niet de financiën.”
Een boodschap waar Anouk zich direct bij aansluit. Haar verzekeringsmaatschappij vergoedt de ingreep namelijk niet, dus ze moet de volledige rekening à 1600 euro zelf betalen. “Het is toch eigenlijk raar dat als je wel kinderen wilt, iedereen voor je aan de slag gaat: je hebt zó een afspraak, je zorgverzekering dekt van alles en ook ivf kun je vergoed krijgen. Maar ik moest zeven jaar leuren om iets gedaan te krijgen en vervolgens dat volledige bedrag ophoesten. Ik vind dat een vorm van onrecht. Ook omdat het voor veel artsen meer een gevoelskwestie lijkt te zijn dan een medische beslissing.”
Annemarie deelt nu haar verhaal omdat ze het belangrijk vindt dat hier aandacht voor komt, maar merkt in haar persoonlijke leven dat ze het erg spannend vindt om dit te delen. “Ik heb het nog maar vier of vijf mensen verteld. Dat komt ook door de reactie van mijn huisarts, denk ik. Als die mijn keuze al raar vindt, wat vindt de rest dan wel niet? Er zit toch een stigma op: ik heb iets laten uitschakelen waar andere vrouwen een moord voor zouden doen. Een kind krijgen is voor sommigen de droom, maar ik weet dat ík er doodongelukkig van zou worden. Dus ergens denk ik ook: misschien moeten we allemaal onze mening gewoon lekker bij de eigen baarmoeder houden.”
Van Annemarie hoeft vrouwelijke sterilisatie niet per se een heel laagdrempelige behandeling te worden, maar ze benadrukt wel dat de huidige situatie beter kan. “Logisch als er een paar criteria zijn of de arts je hier eerst uitgebreider over wil spreken. Maar als een vrouw met deze vraag aanklopt moet zij er wél van uit kunnen gaan dat ze serieus genomen wordt. En dat is nu gewoon nog niet het geval.”
De bril waarmee we naar sterilisatie bij vrouwen kijken, verandert niet van de een op de andere dag, maar Veersema ziet de afgelopen jaren wél een kentering. “De boodschap begint over te komen bij de oudere generatie vakgenoten, en het helpt dat steeds meer vrouwen gynaecoloog worden. Ik denk dat dit het debat ook zal veranderen.”
“Verder weten we natuurlijk ook dat we in Nederland te maken hebben met vergrijzing, het geboortecijfer neemt af. Dat is in de basis niet goed voor een volk, maar dat is geen excuus om terughoudend te worden in zaken zoals sterilisatie. Dat hoor en zie ik nu soms nog wel gebeuren. Mijns inziens moet je vrouwen die wel kinderen willen, uitleggen dat ze daarmee niet te lang moeten wachten omdat de vruchtbaarheid afneemt. Maar vrouwen die géén kinderen willen? Laat ze met rust. Gun hen dat ze dit besluit genomen hebben.”
Veersema adviseert vrouwen die een sterilisatie willen daarom niet op te geven bij de eerste de beste ‘nee’. “Als je huisarts niet overtuigd is van je argumenten, vraag dan een tweedelijns consult aan bij de gynaecoloog. Dat kan gewoon, ook als zij verwachten dat de gynaecoloog in kwestie er twijfelachtig in zal staan. Maar in de eerste plaats: wees mondig en laat je niet wegsturen.”
Dit artikel is onderdeel van het LINDA.dossier Kinderwens. Meer weten?
Soms wil Jantine Jongebloed moeder worden (maar niet altijd): 'Niet meer bang voor spijt'
