Veertien procent van de Nederlanders heeft obesitas. Tijd voor echte actie, zegt Liesbeth van Rossum, arts en hoogleraar op het gebied van obesitas bij Erasmus MC. Maar dat kan alleen als we de feiten op een rij hebben.
Helaas is dat bij artsen, patiënten en de rest van de samenleving nog niet altijd het geval, zegt internist-endocrinoloog Van Rossum tegen LINDA.nl.
Woensdagavond spreekt ze tijdens het grote obesitas debat van de Nederlandse Obesitasstichting in Amsterdam. Van Rossum is onder andere mede-oprichter van het centrum Gezond Gewicht, waar ze behandelingen op maat ontwikkelen voor mensen met obesitas. Om patiënten zelf meer kennis te geven over de complexe werking van vet en de vele vooroordelen die erover bestaan, schreef ze in 2019 het boek Vet belangrijk.
Laat er geen twijfel over bestaan, maakt Van Rossum meteen duidelijk: ernstig overgewicht is een groot probleem. “Vaak wordt gedacht: die paar pondjes, wat maakt het uit. Maar te veel buikvet kan grote gevolgen hebben.” Vet is een orgaan, legt ze uit. “En het maakt honderden hormonen aan. Via de bloedbaan komen ze bij onze hersenen terecht.” Als iemand te veel buikvet heeft, kunnen die hormonen onder andere een hoge bloeddruk of suikerspiegel, maar ook somberheid en onvruchtbaarheid veroorzaken.
Dertien procent van alle vormen van kanker staat daarnaast in verband met overgewicht, zegt Van Rossum. Ze noemt obesitas een ‘gateway disease’; een toegangspoort tot ruim 230 ziektes. “Het maakt je kwetsbaar”, zegt ze. “Bij corona hebben we gezien dat bij mensen met ernstig overwicht onder andere het immuunsysteem niet goed werkt, wat hen gevoeliger maakt voor een ernstiger beloop van infecties. ”
De bestrijding van obesitas moet een grote rol krijgen in het behandelplan van ziektes, zegt ze. “Sommige medicijnen die iemand met obesitas na een hartinfarct slikt kunnen bijvoorbeeld ook weer bijdragen aan gewichtstoename. En dan kom je in een vicieuze cirkel terecht. Je moet dus niet alleen de bijkomende ziekten als gevolg van obesitas behandelen, maar het probleem bij de wortel aanpakken.”
Maar dat doe je niét door mensen de deur te wijzen en alleen maar te zeggen dat ze maar minder moeten eten en meer bewegen, zegt Van Rossum. “Ook in de zorg is een gebrek aan kennis, wat zorgt voor stigmatiserende vooroordelen: dat het een karakterzwakte is, bijvoorbeeld. Maar sommige patiënten eten gezonder dan ikzelf.”
In haar spreekuur voor mensen met ernstige obesitas ziet ze veel verdriet voorbij komen. “Mensen hebben vaak van alles naar hun hoofd gekregen. Ze zijn dan in tranen als ze eindelijk hun hele verhaal kunnen doen, en we echt naar de onderliggende oorzaken gaan kijken.”
Uit onderzoek blijkt: aanpakken van overgewicht helpt ook immuunsysteem
Hoewel er al snel naar leefstijl wordt gewezen, heeft obesitas nog vijf andere categorieën van oorzaken. “En ook een ongezonde leefstijl kan mede worden veroorzaakt door slaaptekort of stress.” Het gewicht kan beïnvloed worden door depressies, eetstoornissen of psychotrauma, en bij sommige vrouwen zit de hormoonhuishouding zo in elkaar dat ze zwangerschapskilo’s vasthouden. “Daarnaast zien we ook bij veel patiënten dat ze één of meerdere medicijnen gebruiken die gewichtsafname tegenwerken.”
Vier tot negen procent van de mensen die hulp zoekt bij een obesitaskliniek heeft een genetische aandoening waardoor ze bijvoorbeeld continu honger hebben. “Zo zie je dus dat leefstijl niet de enige factor is.” Iedereen is anders, en daarom hebben patiënten hulp op maat nodig. Dat begint bij artsen die hun patiënten serieus nemen. “Vraag eerst toestemming of je het over het gewicht mag hebben, en luister met aandacht naar hun verhaal.”
Zo zullen ze zich ook minder snel op een (crash)dieet storten. “De mensen die heel graag willen en alles hebben geprobeerd, ruïneren met crashdiëten hun hele stofwisseling en honger-hormoonsysteem.” Wat wel helpt? Vers en onbewerkt voedsel eten, à la de Schijf van Vijf. Maar dat is niet genoeg. “Een dieet is géén obesitasbehandeling. Het is een serieuze ziekte, en zo moet het ook onderzocht en behandeld worden. Dat laat ook zien waarom preventie zo belangrijk is en er veel meer op dat vlak moet gebeuren.”
Nederland is een van de eerste plekken waar obesitas als een serieuze ziekte werd erkend. Daardoor is het mogelijk dat een gecombineerde leefstijlinterventie sinds 2019 in het basispakket zit. Samen met experts werk je dan aan een gedragsverandering op maat die is ontwikkeld vanuit de oorzaken die op jou als individu van toepassing zijn. Dat gaat niet alleen over eten en sporten, maar bijvoorbeeld ook over je nachtrust en psychische staat.
Obesitasmedicijnen die het gewicht doen dalen en onder andere de eetlust verminderen, werken volgens Van Rossum steeds beter. Als een leefstijlbehandeling onvoldoende effect heeft, worden ze zelfs al aangeraden. “Ze zouden vergoed moeten worden”, zegt ze. “Dit is nu alleen het geval bij een maagoperatie, terwijl medicijnen veel minder ingrijpend zijn.”
Maar wie zich alleen op behandelingen richt, dweilt volgens Van Rossum met de kraan open. “De situatie is nu dat we al een vol bad met patiënten hebben maar dat de kraan ook nog steeds open staat. Met behandelingen haal je het bad misschien leeg, maar de kraan moet ook dicht.”
Het is de maatschappij die ons richting obesitas drijft, zegt ze. “We maken 220 voedselkeuzes per dag, en 90 daarvan zijn onbewust. In de keuze voor een appel of donut word je enorm gestuurd door de voedselomgeving.” Velen willen geen ‘suiktertax’, weet Van Rossum. “Mensen zijn voor vrije wil, maar beseffen niet dat ze niet vrij zijn. De marketing van de voedingsindustrie is er ontzettend goed in om ons een bepaalde kant op te sturen.”
Harde maatregelen zijn daarom noodzakelijk om bijvoorbeeld de voedselomgeving gezonder te maken, vindt ze. “Tegelijkertijd zal een gezonde supermarkt iemand met een BMI van 40 niet automatisch van het overgewicht afhelpen. Goede behandelingen aanbieden is dus net zo belangrijk.”
Praten over obesitas blijft complex, weet de arts. Want de kaarten zijn oneerlijk geschud; zelfs als je ervan af lijkt te zijn. Want iemand die obesitas heeft (gehad) blijft altijd gevoelig voor gewichtstoename. “Deze persoon zal altijd veel harder moeten werken om op gewicht te blijven dan iemand die nooit overgewicht heeft gehad. Het is een chronisch terugkerende ziekte.”
Daarnaast zullen sommige mensen nooit “slanke dennen” worden, zegt Van Rossum. “De lastige realiteit is dat sommige mensen moeten accepteren dat ze altijd overgewicht zullen hebben – ook al leven ze gezond. Dat zie je bijvoorbeeld bij de body positivity-beweging. Maar ook als dat het geval is, draagt een gezonde levensstijl wel bij aan een fijner en gezonder leven.”
Bij één op de vijf kinderen met ernstige obesitas is medische reden boosdoener
