Sinds zijn hartstilstand is praten over de dood voor journalist Fokke Obbema (60) dagelijkse kost geworden. Makkelijk of luchtig wordt dat nooit. ‘Er bestaat niet zoiets als een professionele afstand tot de dood.’
In zijn interviews in de Volkskrant zoekt hij naar antwoorden op de grote vragen van het leven. Zijn boek Stervelingen bundelt 41 van die gesprekken.
Fokke Obbema ligt op zaterdag 1 april 2017 net in bed als zijn hart stopt. Plotseling is hij, zoals hij het zelf omschrijft, ‘even dood’. Op dat moment is hij 54 jaar oud, net terug van 74 kilometer wielrennen en zover hij weet kerngezond. En toch gebeurt het. Dankzij het alerte handelen van zijn vrouw en de snelle komst van de hulpdiensten keert hij die nacht weer terug naar het land der levenden. Maar dat is dan wel een heel andere plek geworden.
Even denkt hij dat hij meteen weer verder kan. Een paar weken later zou hij de Amstel Gold Race rijden. “Ik dacht: de 180 kilometer gaat misschien niet lukken, dus laat ik de 120 doen. Ik was totaal krankzinnig, maar dat moest herhaaldelijk tegen me verteld worden. Het drong helemaal niet door.”
'Ik besef dat ik een van de laatsten ben die tegen hem spreekt: hij zal alleen sterven'
Bijna obsessief gaat hij op zoek naar een oorzaak. Hij leefde al gezond, sportte veel en dronk bijna geen alcohol. Waarom stopte zijn hart dan toch ineens met kloppen? “Ik wilde er natuurlijk alles aan doen om herhaling te voorkomen, want hoe kon het dat er zoveel rotzooi in die aderen zat? Dat antwoord heb ik helaas nooit gekregen. Je hoort alleen: ‘Hier heb je drie pilletjes, slik ze elke dag, voor de rest van je leven.’ En dat is het dan.”
Wat overblijft, is de existentiële schok. “Ik realiseerde me ten diepste hoe kwetsbaar ons leven is. We zeggen altijd wel, ‘ik kan morgen onder de tram komen’, maar nu had ik dat ook echt meegemaakt en overleefd. En dan vraag je je toch af: wat wás dit, en wat stelt dit hele bestaan eigenlijk voor?”
In drie interviewseries voor de Volkskrant gaat Obbema op zoek naar antwoorden. Ook staat hij dit najaar met Wishful Singing in het theater met de muzikaal-filosofische voorstelling De zin van het leven. Wat begon met een zoektocht naar betekenis, eindigt in Stervelingen met een blik op onze sterfelijkheid. In hoeverre bepaalt het feit dat we er ooit niet meer zijn onze levens, en kunnen we die kennis beter wegdrukken of omarmen? Van psychiater tot rouwcoach: al zijn gesprekspartners zijn zelf geconfronteerd met de dood, of hebben er vanwege hun beroep veel mee te maken.
Ik merk dat deze interviews mij uitnodigden zelf na te denken over deze thema’s, en mijn eigen standpunt over de dood. Meer dan anders.
“Dat is een leeservaring die ik meer terugkrijg. Iemand deed daar een mooie uitspraak over: ‘De gesprekken kloppen bij je aan de deur.'”
Komt dat doordat we het onderwerp meestal vermijden?
“Dat denk ik wel. Aan de ene kant hebben we een grote fascinatie voor de dood. Je ziet dat er nu in de media veel aandacht voor is, ook met tv-programma’s zoals Over Mijn Lijk. Tegelijkertijd blijft het ongemakkelijk. Dat ervaar ik zelf ook nog steeds, al ben ik een professioneel interviewer over de dood. Als het in mijn eigen leven intervenieert, voelt het alsof ik in het koude water wordt gesmeten. Die metafoor is van Carlo Leget (hoogleraar zorgethiek, red.) en een beeld dat telkens weer bij mij terugkomt.
Mijn werk vergroot mijn weerbaarheid dus niet. Er bestaat niet zoiets als een professionele afstand tot de dood, het blijft hoogst persoonlijk. Mijn moeder van 86 is dementerend. Toen ik het met haar moest hebben over euthanasie, schoof ik het toch naar de huisarts. Ook om niet de indruk te willen wekken dat ik daar als kind op uit was, hoewel ik wist dat ze hier altijd heel uitgesproken over is geweest. Ik weet nog dat ik toen dacht: wat raar. Ik heb het met zoveel mensen over de dood, maar niet met mijn eigen moeder.
Later heb ik toch gevraagd: ‘Denk je weleens na over hoe dat dan is?’ Ik merkte dat ze dat fijn vond, omdat ze er natuurlijk wel over heeft nagedacht. Alleen dan in haar eentje. De dood is een onderwerp voor iedereen, dus overwin die schroom, is toch wel mijn boodschap. Mensen die professioneel bezig zijn met de dood komen veel pijnlijke situaties tegen. Omdat er zo om het onderwerp heen gedraaid wordt, is er geen echt contact. Stervenden en rouwenden kunnen zich dan heel eenzaam voelen, en dat is zo zonde.
Door mijn ervaring met praten over de dood weet ik dat het waardevolle gesprekken zijn. Ja, het is moeilijk om het aan te snijden. Maar als je het eenmaal aandurft en in het koude water ligt, levert het echt wat op. Dan kun je dichter bij elkaar komen. Als je het over de moeilijke dingen in het leven hebt, gebeurt er iets tussen mensen. En dat geeft het leven betekenis.”
Was de dood voor je hartstilstand iets waar je veel over nadacht?
“Ik was daar niet meer mee bezig dan anderen. De dood is iets waarvan je weet dat het ooit gaat komen, maar wat je op afstand houdt. Omdat je druk bent je leven te leven, met je kinderen, je carrière, de gewone dingen. Daar kijk ik niet op neer, laat dat duidelijk zijn, want dat is normaal en wat de mens kenmerkt. We willen overleven, dus gaan we het gesprek over de dood liever uit de weg. Voor mij was dat na mijn ervaring alleen geen optie meer.”
Je hebt ongetwijfeld ook voor die ervaring al te maken gehad met de dood, maar dan in je omgeving. Stap je daar dan eerder overheen?
“Ja, dat denk ik wel. Naarmate iemand dichterbij komt, is dat moeilijker. Tegelijkertijd zit er in ieder mens veel overlevingskracht, waardoor je uiteindelijk toch denkt: het is de ander die doodgaat. Ik ben het niet.
Ik vind het altijd opvallend bij begrafenissen. Iedereen heeft een uur lang zijn hoofd bij de dood gehouden. En dan… Ik weet niet of je die ervaring herkent, maar dan ontstaat er een soort vitaliteit, van ‘wij leven nog.’ Mensen vertellen anekdotes, de wijn en bitterballen worden erbij gehaald. Het krijgt iets feestelijks. Je viert dan denk ik niet alleen het leven van de betrokkene, maar misschien ook vooral je eigen leven. En het feit dat jij nog wel leeft.”
Hoe is het idee voor deze interviews ontstaan?
“Mijn eigen innerlijke noodzaak, gecombineerd met dat de enige aanwijsbare oorzaak voor mijn hartstilstand stress zou zijn. Ik moest dus iets verzinnen waardoor ik zo stressvrij mogelijk bij de krant kon blijven werken. Geen diensten meer draaien, maar een ritme van één interview per week.
Ik heb ook gemerkt dat dit onderwerp me aan het hart gaat: mensen aanzetten om na te denken over waar het nu echt over gaat. Wat betekent het om mens te zijn? Wat is de zin van dit alles? Via boeken, het theater, optredens in het land… En daar blijkt behoorlijk veel interesse voor te zijn.”
Had je dat verwacht?
“Ik had er geen verwachtingen bij, ik was vooral bezig met mijn eigen obsessie. Toen ik wist dat ik deze serie wilde maken, vond ik dat ik de lezer wel moest vertellen waarom. Het verhaal over mijn hartstilstand kwam heel prominent in de krant en dat leidde tot duizend reacties, van mensen die echt hun hart uitstortten. Dat liet wel een bepaald beeld achter van Nederland, van jemig: wat hier allemaal achter die voordeuren gebeurt…”
Kennelijk hebben veel mensen de behoefte om gezien te worden.
“Inderdaad – het gezien worden vind ik een heel mooi thema. Ik zie dat als een soort fundamentele levensbehoefte die in het boek ook veel terugkomt. Als je niet wordt gezien, leef je eigenlijk niet. Voor mij is dat verbonden met de vraag naar de zin van het leven, waarbij ik het antwoord zoek in de verbinding met anderen. En die ontstaat natuurlijk alleen als je elkaar ziet.”
Marieke is stervensbegeleider in een hospice: 'Ik zie nooit doodsangst'
Stervelingen is er vooral gekomen omdat Obbema ondanks al zijn interviews over zinvol leven bleef aanlopen tegen de onbevattelijkheid van de dood. “Maar ook tijdens deze gesprekken ben ik alleen maar meer doordrongen geraakt van het raadselachtige, enorme van de dood als gebeurtenis. Ik kan dus nog steeds niet zeggen: ‘Ik heb de dood nu wel in het snotje, ik weet wel wat me te wachten staat.’ Maar ik kan hem nu wel een plek geven. De dood geeft ook urgentie, maakt je dankbaar voor het leven. Daardoor is het ook in zekere zin een antwoord op de vraag naar de zin van het leven.”
In het laatste interview raadt Manu Keirse, expert sterven en rouw, aan om je tijdens je leven geregeld af te vragen wat je wilt dat er op je begrafenis gezegd wordt, en dat als een soort richtsnoer te nemen voor hoe je je in het hier en nu gedraagt. “Hij raadt wel aan om het ook echt op te schrijven, en steeds terug te kijken of je een ontwikkeling ziet. Ik vind dat een heel mooi perspectief, waardoor je een soort herwaardering voor de dood krijgt.”
Natuurlijk moeten we ook leven, weet Obbema. We kunnen niet altijd met de dood bezig zijn. Wel kan de acceptie van wat ooit zal komen een ’tegengif’ zijn. “Het besef dat je dat lot deelt met ieder ander, kan de scherpe randjes van het maatschappelijk debat afhalen en relativeren waar we ons zo verschrikkelijk druk over maken. We zitten echt allemaal in datzelfde schuitje, hoe verschillend we ook zijn. Als je dat tot je laat doordringen, kan dat een nieuw gevoel van solidariteit voor je medemens mogelijk maken.”
‘Stervelingen’ van Fokke Obbema is nu verkrijgbaar. Ook staat hij samen met Wishful Singing dit najaar met ‘De zin van het leven’ in theaters door het hele land.
In '2Doc: Dying to Live' doorbreekt Mirjam taboe rondom de dood: 'Als huisarts, maar ook zelf als patiënt'
