Zeg je ‘baas in eigen buik’, dan zeg je Dolle Mina. Deze actiegroep haalt in de jaren zeventig regelmatig de voorpagina’s met ludieke acties die ongelijkheid tussen man en vrouw aankaarten. Zo’n vijftig jaar later is er veel bereikt als het gaat om vrouwenrechten, maar: ‘Die pisbakkencultuur bestaat nog steeds.’
Voor Internationale Vrouwendag spreekt LINDA. twee voormalige Dolle Mina’s: prof. dr. Selma Leydesdorff (74) en dr. Petra de Vries (76).
“In een Utrechts café sprak een jongen me aan: ‘Moet jij niet naar Dolle Mina?’ Ik had geen idee wat dat was”, vertelt De Vries. “Hij legde uit dat een groep vrouwen (en mannen) vlakbij actievoerde tegen een missverkiezing, door zogenaamd een jurylid te ontvoeren. Ik begreep eigenlijk meteen dat ze hiermee de seksuele objectivering van vrouwen aankaartten, en dat sprak me ontzettend aan. Nog diezelfde dag belde ik het nummer op hun pamflet om me aan te sluiten.”
De Vries refereert naar de actie van 29 januari 1970, waarbij Dolle Mina’s de Cinemissverkiezing verstoren en Pim de la Parra – filmregisseur en jurylid bij de verkiezing – ‘ontvoeren’ naar de raadskelder onder het stadhuis. Dit is nog maar de eerste week waarin Dolle Mina actief is, maar vrijwel meteen haalt de beweging het landelijke nieuws met hun zogenoemde prikacties. Ze binden roze linten om de openbare mannentoiletten, zetten babyboxen – met peuters en al – op het Amsterdamse Beursplein om betere kinderopvang te eisen en bezetten zelfs kasteel Nijenrode, omdat dit opleidingsinstituut voor managers geen vrouwen toelaat. Op straat fluiten vrouwen mannen na en betasten ze hen. “‘Omkering’ heeft het als strategie voor bewustwording altijd erg goed gedaan in het feminisme”, lacht De Vries.
Atria – Kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis – blikt terug op de nafluit-actie:
Stuk voor stuk zijn dit acties die opkomen voor vrouwenrechten. Maar als Dolle Mina iets absoluut niet wil, is het ‘feministisch’ genoemd worden. “Toentertijd stond dat gelijk aan ouderwets”, vertelt De Vries. “Niet sexy, anti-man. Feminisme deed teveel denken aan de eerste feministische golf (deze begon in de 19e eeuw en richtte zich onder andere op het vrouwenkiesrecht en toelating tot betaald werk en universitair onderwijs – red.) en daar wisten we eigenlijk niet zo veel van. Al die informatie werd niet overgedragen in de tussentijd, dus we hebben deels het wiel opnieuw uit moeten vinden.” En dat doet Dolle Mina op een eigen manier: jong, aantrekkelijk en ludiek, maar altijd confronterend.
“Het was natuurlijk niet zo dat we destijds wakker werden en dachten: nu gaan we zoiets groots doen dat mensen er vijftig jaar later nog steeds aan refereren”, aldus De Vries. “We wilden gewoon iets dóén. Maar dat Dolle Mina uiteindelijk de vonk was voor het ontstaan van een veel bredere vrouwenbeweging vind ik heel indrukwekkend.”
Dolle Mina wordt opgericht in december 1969 door een handvol vrouwen en mannen die ontevreden zijn over de plaats en mogelijkheden van vrouwen in de maatschappij. Ze strijden voor gelijk loon bij gelijke arbeid, betere seksuele voorlichting en opvoeding, zelfbeslissing over abortus, betere kinderopvang, openbare toiletten voor vrouwen en minder achterstelling voor de getrouwde vrouwen en moeders. Ze zijn overigens niet de enigen met deze ambitie: de actiegroep Man-Vrouw-Maatschappij wordt een jaar eerder al opgericht, maar Dolle Mina steelt uiteindelijk de show dankzij de overdonderende media-aandacht voor hun ludieke acties.
Leydesdorff is van meet af aan bij Dolle Mina betrokken. “Ik vond het nodig en een goed idee. Maar mijn deelname is nooit puur ideologisch geweest, dit was gewoon wie ik wás”, vertelt ze. “Iemand zei laatst tegen me: ‘Jij gaat nooit automatisch ergens in mee, jij bent altijd boos en dissident’. Zelf voel ik dat niet per se zo, maar er zijn absoluut dingen waar ik het – nog steeds – niet mee eens ben.”
Dolle Mina, of deelname daaraan, wordt niet door iedereen toegejuicht. “Mijn moeder vond het eerst maar raar, dat hele Dolle Mina”, aldus Leydesdorff. “De rest van mijn omgeving ook. ‘Waar slaat dit op?’ dachten ze. Maar er verder over praten? Dat gebeurde niet. Ik dééd het gewoon.”
Eind 1969 wil de studente voornamelijk bijdragen aan een betere wereld. Ze heeft niets met het toekomstbeeld dat haar wordt voorgeschoteld als traditioneel Joods meisje. “Ik wilde helemaal geen huisvrouw worden. Toen mijn vader overleed moest mijn moeder, die geen opleiding had gevolgd, nog helemaal leren hoe de administratie werkte. En toen besloot ik: in die positie kom ik nooit terecht. Ik wil alles zélf kunnen doen.”
Nog 88 jaar (!) tot we gendergelijkheid in Nederland bereiken: 'Confronterend, maar niet onverwacht'
De Vries vertelt hoe zij door haar moeder wordt aangemoedigd om een opleiding te volgen.”Mijn moeders redenering was: een opleiding is goed om te hebben als je ooit alleen komt te staan. Als weduwe met vier kinderen en een laag inkomen was dat een poging mij te behoeden voor een leven waar ik zelf ook geen zin in had. De rest van haar familie keurde het overigens volstrekt af dat ik ging studeren.”
“Kijk, vrouwen hadden in de jaren zeventig heus al rechten, maar de wereld die op ons afkwam was nog heel erg behoudend. Het idee dat je als vrouw zelfstandig kon zijn, los van een man, was al radicaal. Dat je een carrière nastreefde was gek, want vrouwen gingen uiteindelijk toch trouwen en kinderen krijgen. Waar was die opleiding dan voor? Als je als meisje iets anders wilde voor jezelf, was dat verdacht.”
Dat moet anders, vindt Dolle Mina. Dus organiseren ze acties die niet alleen de ongelijkheid aankaarten, maar ook nog eens flink de aandacht trekken: publiciteit is een groot onderdeel van hun strategie. “We schoven niet voor niets de mooiste meisjes naar voren om het woord te doen”, vertelt Leydesdorff. “De gedurfde acties zorgden voor wereldwijde aandacht, de pers kwam zelfs naar ons toe. Na een tijdje spraken mensen mij ook aan op straat, ik werd een soort kleine beroemdheid. Vervelend eigenlijk, want ik houd niet van aandacht. Maar die aandacht was in dit geval natuurlijk heel nuttig.”
Om die aandacht te blijven pakken moesten acties vooral niet te serieus zijn, vertelt De Vries. Ze herinnert zich een actie op een reclamecongres die ze met een aantal Dolle Mina’s voorbereidde. “Je had toen van die reclames rondom ‘de derde oksel’. Dat draaide om bussen met intieme sprays, omdat de veronderstelling was dat je daar beneden vies rook. Dus een aantal Dolle Mina’s gingen daar naartoe met spuitbussen en sprayden op de kruizen van zakenmannen bij binnenkomst.” Ze moet lachen: “Een lekker vettig goedje, zodat de vlek bleef zitten. Je had als Dolle Mina echt wel durf nodig ja, naast je overtuigingen.”
1970: Vrouwen eisen plasrecht tijdens een Dolle Mina-actie bij een van de Amsterdamse ‘plaskrullen’ (beeld: ANP)
1970: Demonstratie op de Dam in Amsterdam voor openbare vrouwentoiletten (Beeld: ANP)
Een van de rechten die in de jaren zeventig nog hard bevochten moet worden, is het abortusrecht. Op dat moment is er sprake van een gedoogbeleid, maar veel abortussen worden nog altijd onprofessioneel – en gevaarlijk – uitgevoerd. De weinige klinieken die er zijn hebben daarnaast geen bestaanszekerheid: het politieke klimaat is conservatief.
Dolle Mina organiseert door de jaren heen meerdere grote acties om het belang van abortuslegalisering te onderstrepen en gaat rond 1975 voornamelijk nog hiervoor de straat op. Met leuzen als ‘Baas in eigen buik’ en ‘Vrouw beslis’ protesteren duizenden vrouwen voor het recht om zélf te bepalen wat er met hun lichaam en leven gebeurt.
Dolle Mina demonstratie in 1974 (beeld: ANP)
Zowel Leydesdorff als De Vries zijn vanaf 1974 ook betrokken bij Wij Vrouwen Eisen, een organisatie die zich inzet voor goede abortuswetgeving. Leydesdorff: “Ik was zelf niet per se pro-abortus, maar ik zag dat er veel te veel vrouwen kapot gingen aan illegale abortussen. Daarom wilde ik dat er goede wetgeving zou komen. De vrouw beslist, dat vond ik een belangrijk principe.”
Uiteindelijk gaat in 1984 de nieuwe Wet afbreking zwangerschap in, waarmee tot 24 weken een zwangerschap legaal afgebroken kan worden in een kliniek of ziekenhuis. Abortus staat dan nog wel in het Wetboek van Strafrecht. Veertig jaar later nog steeds, trouwens: de Coalitie Vrije Keuze voert landelijk actie om abortus te erkennen als zorg en het te schrappen uit het Wetboek van Strafrecht. “Ik vind het raar dat dit nog altijd zo is”, aldus Leydesdorff. “Maar verder hoop ik dat de wetgeving in Nederland zo blijft: ik denk dat dit het hoogst haalbare is. Er is een heel grote consensus dat we deze vrijheid moeten hebben, maar als je nu ziet wat er in Amerika gebeurd is… Dat is heel, heel erg.”
24 april 1976: Selma Leydesdorff spreekt op een abortusdemonstratie in Amsterdam (Beeld: Ton Sonneveldt, via Collectie IAV-Atria)
Eind jaren zeventig wordt het stiller rond Dolle Mina: de beweging zet zich vooral voort via andere organisaties, praatgroepen en vrouwenhuizen. De strijd voor emancipatie breidt zich steeds verder uit. “De vrouwenbeweging die hieruit voortkwam heeft enorm bijgedragen aan het aanpakken van ernstige maatschappelijke problemen en taboes”, zegt De Vries. “Omdat vrouwen eindelijk opener met elkaar begonnen te praten kwam er een soort verzonken continent aan (rot)ervaringen bovendrijven, alleen al op seksueel vlak. We begonnen toen eigenlijk pas te leren over lichamelijke integriteit en grenzen, een gesprek wat nu nog steeds gevoerd wordt.”
“Ik denk dat Dolle Mina’s impact vooral het wakker schudden is geweest”, vervolgt ze. “Omdat we zo bezig waren met sterke en directe beelden wisten we de media met ons mee te krijgen, en daarmee raakten we toen meer mensen dan ooit. Je kunt hele boeken of rapporten volschrijven over alles wat mis is, maar dat raken is essentieel. Ik denk dat dát de reden is dat Dolle Mina nog in geschiedenisboeken staat, en waarom ik hier vandaag weer over praat. Het is belangrijk om dit gesprek altijd gaande te houden.”
Leydesdorff: “De afgelopen jaren heeft er echt al een enorme verandering plaatsgevonden: van een heel traditioneel en beperkt vrouwbeeld naar het gevoel dat je als vrouw óók de wereld kunt veranderen. Dat is essentieel. Maar ik hoop dat een nieuwe generatie vrouwen het stokje van ons overneemt, want de pisbakkencultuur (Selma legde dit eerder uit als een cultuur waarin mannen graag de dingen met en onder elkaar regelen, eventueel tijdens het plassen – red.) bestaat nog altijd. Ik zie dat er nog heel veel moet gebeuren.”
“We hebben zo enorm veel bereikt, dat zie ik ook”, beaamt De Vries. “Maar het grote gevaar is wat ik ooit ‘de dictatuur van de illusie’ genoemd heb. De illusie dat er daadwerkelijk gelijkheid is tussen de seksen, en dat vrouwen dezelfde kansen en vrijheden hebben als mannen. Dat is niet zo. Natuurlijk is het heel fijn en optimistisch om te zien dat veel mannen anders over dingen denken, maar niet alle mannen. Ook niet alle vrouwen, trouwens.”
“De jonge feministen van nu zeggen niet veel anders dan wat wij in de jaren zeventig al zeiden. En hoewel veel dingen verbeterd zijn, worden sommige zaken ook weer steeds heviger betwist. Zo vind ik de populariteit van de rechts-radicale denkers onder jonge jongens zeer zorgwekkend. Ik denk dat we ons allemaal moeten beseffen dat onze verworvenheden daadwerkelijk bedreigd kunnen worden. Gelijkheid wordt ons niet op een presenteerblaadje aangeboden, daar moeten we onze nek voor blíjven uitsteken. Alleen dan komen we ergens.”
Waarom feminisme voor veel vrouwen (en mannen) een lastig woord blijft
