De Adlers

Wenen, november-december 1938

‘Ik kan Samuel niet bij me weg laten gaan!’
‘Het is voor zijn bestwil. Je moet dat offer brengen, Rachel. Ook andere families van de gemeente denken na over het Kindertransport,’ zei haar vader.
Rachel probeerde haar zorgen en angst zorgvuldig te verbergen voor Samuel, maar die had wel in de gaten wat er gebeurde en vroeg vaak naar zijn vader. Hij wachtte tot zijn moeder weg was en vroeg de kolonel toen waarom ze hem zo ver weg wilden sturen. Volker ging met hem aan de eettafel zitten, vouwde een landkaart open en wees hem waar Engeland lag ten opzichte van Wenen en hoe je er kon komen. Hij verzekerde hem dat de scheiding van zijn ouders nodig was, maar dat die kort zou duren, hij moest het als een avontuur zien.

‘Ik moet op mijn papa wachten. Wanneer komt hij terug? Waar is hij?’
‘Ik weet het niet, Samuel. Je bent al een hele man. Je moet je moeder helpen, ze heeft het er erg moeilijk mee dat je vader er niet is. Laat haar zien dat je blij bent dat je met de andere kinderen op reis gaat.’
‘Maar ik ben niet blij, Herr Oberst. Ik ben bang…’
‘We zijn allemaal heel vaak bang, Samuel. Ook dappere mannen zijn bang, maar ze verzetten zich daartegen en doen hun plicht.’
‘Bent u bang geweest?’
‘Heel vaak, Samuel.’
‘Ik blijf liever hier, bij mama en bij u, tot papa terug is.’
‘Ik zou ook willen dat je bij me blijft, maar dat kan niet. Ooit zul je dat begrijpen.’

Nadat Rachel Adler eindelijk, met een gebroken hart, het idee had geaccepteerd, ging het snel. Een vertegenwoordiger van de Joodse gemeenschap kwam de dag daarop naar Volkers appartement om de situatie op te nemen. Het feit dat Samuels vader in een concentratiekamp zat en dat de nazi’s dreigden ook de vrouwen van de gevangenen te deporteren, zorgde ervoor dat de jongen op de lijst werd gezet. De vertegenwoordiger legde hun uit dat het Kindertransport met veel zorg door de Joodse comités werd georganiseerd, dat ze ook kinderen uit Polen, Hongarije en Tsjechoslowakije redden. Andere landen hadden ook aangeboden kinderen op te vangen, maar nergens was zo veel capaciteit als in Groot-Brittannië̈. Samuel zou per trein naar Nederland reizen en in de buurt van Rotterdam op de veerboot stappen die via Het Kanaal naar de Engelse havenplaats Harwich ging.

Op 10 december brachten Rachel en de kolonel Samuel in alle vroegte naar het treinstation. Rachel liep als een slaap- wandelaar, versuft door een overmatige dosis medicijnen van Steiner. De vorige dag had ze zo’n verontrustende paniekaanval gehad, dat Volker Steiner erbij had geroepen. De apotheker sloot zich met haar op in de kamer en zei haar met klem dat ze moest kalmeren, dat ze haar gemoedstoestand niet op haar zoon mocht overbrengen. De kleine jongen deed een prijzenswaardige poging om rustig te blijven en zij moest hem helpen, ze had niet het recht om in zijn bijzijn te breken, zei hij. Daarna diende hij haar een krachtig slaapmiddel toe, waardoor ze negen uur onder zeil was.

Ondertussen pakte de kolonel het koffertje van Samuel in met de kleren die hij voor hem op de groei had gekocht, zodat hij er zo lang mogelijk wat aan had. Hij stopte tien mark in de zak van Samuels nieuwe jas en speldde een van zijn oorlogsonderscheidingen op de revers.

‘Het is een medaille voor moed, Samuel. Die kreeg ik een paar jaar geleden in de oorlog.’
‘Is die voor mij?’
‘Ik leen hem je, om je eraan te herinneren dat je dapper moet zijn. Als je bang bent, sluit je je ogen, wrijf je de medaille tussen je handen en dan voel je een enorme kracht in je opkomen. Ik wil dat je hem draagt tot we elkaar weer zien, dan moet je hem aan me teruggeven. Pas er goed op,’ zei de kolonel met een van verdriet verstikte stem.

Die dag verzamelde een grote menigte ouders zich met hun kinderen op het station. Er waren kinderen van alle leeftijden, zelfs een paar die nauwelijks zelfstandig konden lopen en aan de hand liepen van wat oudere kinderen. Veel van de kleinsten klampten zich huilend vast aan hun ouders, maar over het algemeen was de stemming kalm en de orde onberispelijk. Vele vrijwilligers – bijna allemaal vrouwen – hoorden iedereen aan, terwijl bewakers in naziuniform aan de kant stonden toe te kijken, zonder in te grijpen.

Rachel en Volker brachten Samuel tot aan de controlepost, waar een jonge vrouw, die niet Joods maar Engels bleek te zijn, naging of hij op de lijst stond en een identiteitskaartje om zijn nek hing. Ze streelde zijn wang en zei vriendelijk dat hij zijn viool niet kon meenemen, iedere reiziger mocht alleen zijn koffer meenemen, voor meer was geen plaats.
‘Samuel is nooit zonder zijn viool, juffrouw,’ legde Volker uit.
‘Dat begrijp ik, bijna alle kinderen willen iets extra’s meenemen, maar we kunnen geen uitzondering maken.’
‘Die laten jullie wel door,’ Volker wees naar een meisje van een jaar of drie dat een pluchen teddybeer vasthield.
Opgelaten probeerde de vrouw het aan de kolonel uit te leggen, zij moest ook maar de instructies opvolgen. De tijd begon te dringen, er stond een rij kinderen te wachten en er was al een kringetje om hen heen komen staan. Verschillende mensen werden ongeduldig door het oponthoud en anderen voerden aan dat het niet zo moeilijk moest zijn om het kind zijn viool mee te laten nemen, terwijl de vrouw erop bleef hameren dat ze zich aan de regels moest houden.

Plotseling zette Samuel, die nog geen woord had gesproken sinds ze van huis waren gegaan, de gehavende vioolkoffer op de grond en haalde het instrument eruit, legde het op zijn schouder en begon te spelen. Binnen een minuut werd het helemaal stil rond dat wonderkind, en vulde de lucht zich met de klanken van een serenade van Schubert. De tijd stond stil en een paar schitterende minutenlang voelde die menigte, bedroefd door het naderende afscheid en de onzekerheid over hun levens, zich getroost. Samuel was klein voor zijn leeftijd en in zijn te grote jas zag hij er aandoenlijk tenger uit. Met gesloten ogen, wiegend op het ritme van de muziek, zorgde hij voor een betoverend schouwspel.

Na afloop nam hij met zijn gebruikelijke ernst het applaus in ontvangst en borg de viool zorgvuldig op in de koffer. Op dat moment weken de mensen uiteen om een stevige vrouw door te laten, helemaal in het zwart gekleed, die dichterbij kwam, terwijl haar naam in het rond zong: het was de Nederlandse die het transport had geregeld. Aangedaan boog de vrouw zich naar Samuel, schudde hem de hand en wenste hem een goede reis. ‘Je mag je viool meenemen. Ik breng je naar je plaats,’ zei ze.

Rachel knielde op de straat en omhelsde haar zoon stevig. Ze kon haar tranen niet inhouden en fluisterde instructies en beloftes die ze niet kon nakomen: ‘Tot gauw, mijn schat, vergeet niet je melk te drinken en je tanden te poetsen voor je gaat slapen. Eet niet te veel zoetigheid. Je moet beleefd zijn tegen de mensen die je in huis nemen, denk eraan hen te bedanken. Ik zie je gauw weer, zodra papa vrij is, komen we weer samen, we nemen tante Leah mee en misschien ook je grootouders, Engeland is een heel mooi land, je gaat het er goed hebben, ik houd veel van je, heel veel…’

Het hardnekkigste beeld uit zijn verleden, dat tot op hoge leeftijd onaangetast in Samuel Adlers herinnering zou blijven, was die laatste, wanhopige omhelzing van zijn moeder, die in tranen op het station met een zakdoek zwaaide, steunend op de stevige arm van de oude kolonel, terwijl de trein wegreed. Die dag eindigde zijn jeugd.

Mister Bogart

Berkeley, juni-september 2020

Eerst was er het telefoontje voor Leticia van een zekere Frank Angileri, die zich voorstelde als advocaat en zei dat hij de verdediging voerde van de minderjarige Anita Díaz. Leticia antwoordde dat ze geen idee had wie die Anita was en hing op. Dertig seconden later belde de man weer en weer hing Leticia op. Hij belde een derde keer. Samuel nam de telefoon aan en vroeg een verklaring. De man zei dat hij Leticia Cordero wilde spreken over een familiekwestie; op dat moment nam zij de andere telefoon en luisterden ze samen naar de advocaat. Zij raakte steeds meer van streek en Samuel werd steeds nieuwsgieriger.

‘Het gaat om een meisje dat net acht jaar is geworden. Ze kwam in oktober vorig jaar met haar moeder uit El Salvador bij de grens van Nogales. Ze werden uit elkaar gehaald en Anita werd naar een opvangcentrum gebracht. Aangezien ze haar niet met haar moeder of een ander familielid konden herenigen, werd ze tijdelijk in een adoptiegezin geplaatst. Dat was niet de ideale plek voor haar. Ze werd naar een ander gezin overgebracht en…’

‘Ik ken haar niet,’ onderbrak Leticia hem.
‘Wacht even, Leticia. Laten we naar de rest van het verhaal luisteren,’ zei Samuel.
‘We hebben uitgezocht dat Leticia Cordero een nicht is van de vader van het meisje.’
‘Waar is hij?’ vroeg Samuel.
‘Hij stierf in 2015. Zijn volledige naam was Rutilio Díaz Cordero. In El Salvador staat de vadersnaam, Díaz in dit geval, voor die van de moeder, die zelden wordt gebruikt.’
‘O! Daarom is de achternaam van het meisje Díaz.’
‘Precies. Weet u wie Rutilio Díaz was, mevrouw Cordero?’ vroeg de advocaat aan Leticia.
‘Ik woon hier van kind af aan, meneer. Ik heb geen enkel contact met familieleden in El Salvador,’ verklaarde ze.
‘Maar denkt u dat dit meisje familie van u zou kunnen zijn?’
‘Ik weet het niet… Hoe hebben jullie me kunnen vinden?’

Frank Angileri legde uit dat hij iemand van de onderzoeksafdeling van het advocatenkantoor aan het werk had gezet, een expert in het vinden van aanwijzingen en bewijzen en het opsporen van getuigen en verdachten. De enige beschikbare informatie was dat Marisol Díaz, voor ze het contact met haar verloren, over een nicht had gesproken die Lety of Leticia heette en in Californië woonde. Ze konden niemand vinden met de achternamen van Marisol: Andrade of Díaz, maar de onderzoeker nam contact op met grootmoeder Eduvigis in El Salvador en kwam erachter dat Cordero haar achternaam was, dus dat was de moedersnaam van Marisols overleden echtgenoot. Hij zocht een Lety of Leticia Cordero in de hoop dat ze niet illegaal was, want dan had hij haar niet kunnen vinden.

‘Het duurde even, maar we hadden geluk,’ concludeerde de advocaat.
‘Niemand noemt me tegenwoordig nog Lety. Dat zeiden ze toen ik klein was,’ fluisterde Leticia. ‘Wilt u uw nichtje ontmoeten?’
‘Ik weet het niet…’
‘Wat is er met haar moeder gebeurd?’ vroeg Samuel.
‘Ze is verdwenen. We denken dat ze is uitgezet.’ ‘Verdwenen?’
‘Niemand heeft haar gezien in El Salvador. Het kan zijn dat ze haar naar een ander land hebben uitgezet, soms ontstaat er verwarring. De meesten sturen ze gewoon naar Mexico met de instructies dat ze daar moeten wachten tot ze opgeroepen worden, zodat een rechter hun verhaal kan aanhoren. Dat kan maanden en zelfs jaren duren. Aan de andere kant van de grens zijn vluchtelingenkampen, tien- duizenden mensen leven in tenten onder erbarmelijke omstandigheden.’
‘Dat weet ik. Ik lees de krant.’
‘De mensen weten nog niet half wat daar gebeurt.’ ‘

Kortom, meneer Angileri, op dit moment heeft Anita Díaz geen moeder en geen vader, zo is het toch?’ vroeg Samuel.
‘Dat klopt, meneer. Terwijl wij proberen haar moeder te vinden, wat heel moeilijk blijkt te zijn, zou het ons erg helpen als Anita onder de hoede van een familielid zou zijn. Ik behandel haar definitieve asielaanvraag en bekijk hoe ik haar met haar moeder kan herenigen, maar dat kan een hele tijd duren, helemaal nu met de pandemie. Anita is een slim meisje, beleefd en respectvol.’

Het gesprek viel bijna een minuut stil, terwijl Leticia haar tranen droogde en Samuel aan zijn eigen verleden dacht. De pijnlijke beelden die hij in een geheim hoekje van zijn hart bewaarde, overweldigden hem weer: het geschreeuw, de rook, de angst, zijn moeder, zo mooi en verdrietig, die afscheid van hem nam op het station. En ook de oude kolonel Volker in zijn uniform, die de magische medaille van moed op zijn jas speldde.

Tachtig jaar later bewaarde hij die medaille nog steeds bij zijn viool. Hij had verschillende keren van instrument gewisseld tijdens zijn loopbaan, maar de medaille en de foto van zijn ouders had hij altijd weer in de vioolkist geplakt. Toch had hij geen enkele herinnering meer aan zijn vader, die afwezig was geweest in de laatste dagen voor ze hem naar Engeland stuurden. Hield zijn vader net zoveel van hem als zijn moeder dat zeker had gedaan? Hij was bijna alles vergeten wat er voor die verschrikkelijke Nacht van het gebroken glas was gebeurd. Was hij daarvoor een gelukkig kind? Hij vroeg zich af of hij expres zijn eerste vijf jaar uit zijn geheugen had gewist of dat hij gewoon te jong was om zich veel te herinneren. Anita was ouder dan hij was geweest toen hij van zijn familie werd gescheiden. Zij zou dit nooit vergeten.

‘Ik zou graag de situatie persoonlijk aan jullie willen uitleggen en jullie de documenten laten zien en een paar foto’s, maar door het virus is dat onmogelijk,’ concludeerde Angileri.
‘Geef ons even tijd. Kunt u ons alstublieft over tien minuten terugbellen?’ vroeg Samuel.
In die tien minuten overtuigde hij Leticia dat het hun beider taak was dat meisje te helpen, dat al te veel had moeten lijden. Of ze nu familie waren of niet, dat maakte niet uit. Het lot gaf hun de gelegenheid om iets voor haar te doen en het zou een onvergeeflijke schande zijn om dat uit gemakzucht na te laten.

‘We hebben hier ruimte genoeg. Kijk naar al die kamers in dit huis,’ was zijn argument.
‘Wie gaat voor dat meisje zorgen? U?’ bracht Leticia daartegen in.
‘We gaan samen voor haar zorgen.’
‘U weet niet meer hoe het is om met kinderen om te gaan, mister Bogart. Bovendien is dit meisje getraumatiseerd, ze mist haar moeder, is losgerukt van alles wat ze kent, van haar familie, haar vrienden, haar school, haar buurt, haar taal. Kunt u zich voorstellen hoe dat is?’
‘Heel goed.’
‘Het is een probleem. Arm kind…’
‘Precies, Leticia: arm kind. We zeggen ja tegen Angileri en daarna zien we wel hoe we het gaan regelen.’
‘Beloof me dat u niet gaat klagen, wat er ook gebeurt. Als dat meisje eenmaal hier is, gaat ze nergens anders naartoe, behalve als ze met haar moeder kan worden herenigd, oké?’
‘Ik beloof het je.’

‘De wind kent mijn naam’ van Isabel Allende is vanaf 6 juni verkrijgbaar.

Zoon Lucinda Riley schreef laatste 'Zeven Zussen' boek voor zijn moeder: 'Het is een ode'Lees ook