Van rolkoffer tot elektrische auto: talloze uitvindingen werden jarenlang opzijgeschoven omdat ze ’te vrouwelijk’ waren. Volgens econoom Katrine Kielos-Marçal heeft dat een negatief effect op ons allemaal.
Met haar boek De moeder van vooruitgang wil ze aantonen dat we innovatie mislopen omdat we het vrouwelijke minder waarderen dan het mannelijke.
Het eerste gereedschap van de mens, was – zo ver we weten – een steen bevestigd aan een stok. Een speer, zo leerden we op school. Maar waarom komen we eigenlijk meteen tot de conclusie dat dit een wapen was, vraagt Kielos-Marçal, financieel journalist voor de Zweedse krant Dagens Nyheter, zich in haar boek af. Het kan immers net zo goed een schep geweest zijn.
De speer als eerste gereedschap past volgens Kielos-Marçal bij onze definitie van technologische vooruitgang: dat dit met geweld, vernietiging en overheersing van de natuur gepaard moet gaan. “Waarom geloven we dat iets eerst moet breken voordat we kunnen beginnen met bouwen? Als je naar een technologiemuseum gaat, kom je machines en harde materialen tegen, en hebben we het over het stenen tijdperk en de bronstijd. Niet over het keramische tijdperk of stoffen periode. Dat is hoe wij technologie definiëren, en dan wordt het inderdaad een klassiek mannelijk verhaal. ”
Kielos-Marçals boek staat vol met de verhalen achter vrouwelijke beroepen, vaardigheden en uitvindingen die velen van ons waarschijnlijk niet eerder gehoord hebben. Zelf groeide ze op met een moeder die in de jaren tachtig in de tech-industrie werkte, vertelt ze. “Mijn moeder was een computerprogrammeur toen dat nog een door vrouwen gedomineerde industrie was. Inmiddels heeft de tech-industrie een zeer dominante positie in de economie en is deze bijna compleet overgenomen door mannen.”
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd programmeren nog niet als iets heel technisch of moeilijks gezien. “En daardoor was het uitermate geschikt voor vrouwen. Toen de prestige van het werk toenam en de salarissen stegen, kwamen de mannen. Bijna niemand herinnert zich nu nog de geschiedenis van programmeren als een vrouwelijk beroep. We denken dat vrouwen van nature minder goed zijn in tech of er geen affiniteit mee hebben – er zijn hele conferenties over hoe de industrie meer vrouwen kan aantrekken. Terwijl vrouwen software letterlijk hebben uitgevonden.”
En dat is hoe het vaak gaat, laat Kielos-Marçal in haar boek zien. Zo was ook de koemelkproductie eerst in handen van vrouwen: omdat ze zelf immers ook borsten hadden, werd dit als een verlengde van hun taak als moeders gezien. Melkproductie was een ‘natuurlijke, aangeboren vaardigheid’ waar geen grote beloning tegenover hoefde te staan. Totdat de mannen en machines het overnamen en het ineens wél een technologie werd genoemd.
'Moederen' verandert het brein, en dat geldt ook voor zorgende mannen
In de jaren veertig kwamen de eerste vormen van de rolkoffer op de markt, maar het duurt dertig jaar voordat deze écht zou aanslaan. Volgens Kielos-Marçal had de initiële weerstand alles te maken met geslacht. Bagage op wielen werd vooral als een product voor alleen reizende vrouwen gezien – mannen moesten hun koffers zelf kunnen dragen, en die van hun vrouw ook.
“Bell Hooks (Amerikaanse feministische schrijfster, red.) zegt dat mannelijkheid kwetsbaarder is dan vrouwelijkheid, omdat het telkens weer bewezen moet worden. Een man moet iedere dag aantonen dat hij een echte man is. Natuurlijk is het niet logisch dat een rolkoffer je mannelijkheid kan bedreigen. Maar toch is het zo. Als financieel journalist heb ik altijd geleerd dat geld boven alles gaat, maar in deze verhalen zie je hoe serieus we onze gender rollen nemen. Mensen vinden het ontzettend belangrijk om te voldoen aan de verwachtingen die bij het man of vrouw zijn horen.”
Tegelijkertijd veranderen onze definities van mannelijk- en vrouwelijkheid met de tijd. We zitten er dus niet aan vast. “Inmiddels is het heel normaal voor mannen om een rolkoffer te hebben. Hetzelfde geldt voor elektrische auto’s. Rond 1900 was het ondenkbaar dat mannen daarin zouden rondrijden. En nu hebben we Elon Musk en zijn cybertruck.”
Bertha Benz maakte op 5 augustus 1888 de eerste langeafstandsautoreis ter wereld. Ze was getrouwd met uitvinder Karl Benz, ooit de grootste autofabrikant ter wereld en nog steeds is zijn naam verbonden aan automerk Mercedes-Benz. Om vijf uur ’s ochtends sleepten de 39-jarige Bertha en haar zoons zonder toestemming Karls ‘paardloze koets’ uit de schuur en maakten vervolgens een lange reis van 105 hobbelige kilometers.
Ondanks Bertha’s bewonderenswaardige prestatie werden vrouwen in haar tijd als incapabele bestuurders gezien. Ze zouden te emotioneel instabiel, fysiek zwak en intellectueel inferieur zijn om een voertuig te besturen. Waar de stinkende, onbetrouwbare benzineauto een macho-mobiel was – alleen geschikt voor ‘echte’ mannen – was de elektrische auto een ‘vrouwelijkere’ wagen en werd deze ook zo in de markt gezet. Dat bleek een misstap.
Hoewel de elektrische auto schoner, comfortabeler en veiliger was dan de snellere concurrent op benzine, wilden mannen er niet in gezien worden. “Het was niet de belangrijkste reden dat de elektrische auto geen succes werd”, geeft Kielos-Marçal toe. “Ze kampten met accuproblemen en ook waren er een aantal mislukte investeringen in de Verenigde Staten. Maar historici spreken wel van culturele factoren die hebben bijgedragen aan de teloorgang van de elektrische auto. Ik zou die scharen onder seksisme.”
Het was bijna alsof mannen met het aanslingeren van de lawaaierige en gevaarlijke benzine auto iets probeerden te bewijzen. En dat hield fabrikanten tegen om voor de hand liggende innovaties door te voeren. “Zo werd een dak als ‘onmannelijk’ gezien, waardoor het lang geduurd heeft voordat benzineauto’s daken hadden. Nog steeds zie je een duidelijk onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke modellen. Ik begrijp bijvoorbeeld niet waarom in auto’s geen plek is om je handtas op te bergen.”
Journalist Lynn Berger: 'Zorg voor kinderen, ouderen en huishouden is óók werk'
‘Een van de ernstigste gevolgen van het patriarchaat is dat we vergeten wie we werkelijk zijn’, schrijft Kielos-Marçal in haar boek. “We blijven vastbesloten alles onder te verdelen in mannelijk en vrouwelijk. Daar zit een sterke hiërarchie in, waarbij het vrouwelijke steeds weer inferieur is. En dat werkt door in alles wat we doen. In welke auto rijd je, welke koffer mag je hebben? In welke sector valt veel geld te verdienen en waar niet? Deze ideeën bepalen onze denkwijze op een manier die niet constructief is.”
Sterker nog, zegt de econoom: we blijven vasthouden aan methodes en definities die ons niet verder helpen. “De overtuiging dat technologie altijd iets gewelddadigs in zich heeft, is ontzettend problematisch. Met alle uitdagingen die we de komende twintig jaar aan moeten gaan op het gebied van duurzaamheid, kunnen we het ons niet veroorloven om op die manier over innovatie na te denken. Daarom is het goed om naar de geschiedenis te kijken en de narratieven die inmiddels vanzelfsprekend lijken te bevragen.”
Wat betreft technologische ontwikkelingen hebben we nogal eens het idee dat er een golf op ons afkomt die we niet tegen kunnen houden. Van die overtuiging moeten we af, zegt Kielos-Marçal. “De grote boodschap van dit boek is dat technologie niet een soort neutrale beweging is die de wereld op eigen kracht vooruitduwt. Door in dat verhaal te geloven, doen wij afstand van onze eigen verantwoordelijkheid en staan we onszelf niet toe over alternatieven na te denken. Als mensen geven we toch echt zélf vorm aan technologie en kunnen we de ontwikkeling daarvan dus ook zelf sturen.”
Kunstmatige intelligentie (AI) is volgens haar een goed voorbeeld. “Overal ter wereld hebben mannen en vrouwen een hele andere positie op de arbeidsmarkt. AI zal dus verschillende effecten op hen hebben. Elon Musk zegt: ‘AI zal iedere baan vervangen.’ Maar hoe zit het met kinderopvang? AI kan veel, maar er is geen robot die écht goed een huis kan schoonmaken. Ik ben heel enthousiast over AI, omdat ik denk dat deze machines ons kunnen laten zien wat het betekent om mens te zijn. Hopelijk neemt het werk over wat we niet betekenisvol vinden, en maakt het tijd vrij voor werk wat we wél graag willen doen. Zoals alles wat te maken heeft met menselijk contact en zorgen voor anderen. Als we op die manier over AI nadenken, kunnen machines ons helpen een meer menselijke economie op te tuigen.”
De moeder van vooruitgang van Katrine Kielos-Marçal is nu verkrijgbaar.
'Als vrouwen genoegen nemen met het minimum, houden ze zelf de loonkloof in stand'
