In het dorp waar journalist Rinke Verkerk opgroeit, weet iedereen dat er iets mis is met Lenneke. Terwijl zij wordt gemeden, pakt haar opa – die haar op haar twaalfde seksueel misbruikte – zijn leven weer op.
Bij seksueel kindermisbruik zijn er altijd drie partijen, laat Verkerk zien in haar boek Het hele dorp wist het: daders, slachtoffers én omstanders.
Het dorp waar Verkerk is geboren, is haast vergroeid met het dorp dat ernaast ligt. Families zijn over de twee dorpen verdeeld, en (bijna) iedereen kent elkaar: van de kerk, voetbalclub, school. Als kind weet Verkerk dat er iets niet klopt met haar leeftijdgenoot Lenneke, al heeft ze nog geen idee waarom. Wat ze wel weet, is dat je tijdens de pannenkoekenmiddag “de zeemlappen” van Lennekes moeder Heleen niet moet eten. En fiets je langs het huis van haar opa en oma? Dan trap je daar zo hard mogelijk voorbij.
Pas veel later leert Verkerk dat Lennekes opa twee jaar heeft vastgezeten voor seksueel misbruik en verkrachting van een jonge vrouw die voor hem werkte, dat hij zich daarvoor jarenlang heeft vergrepen aan zijn drie dochters, en dat Lenneke op haar twaalfde zijn volgende slachtoffer wordt.
Als Verkerk jaren later moeder wordt, krijgt ze last van angsten. Ze durft haar kinderen haast niet alleen te laten met haar eigen man, laat staan bij de opvang. Veel duidt op kindermisbruiktrauma, zonder dat ze weet waar dat vandaan komt. Ze vraagt het haar familie: is er als kind iets met mij gebeurd?
“Ik stuitte meteen op veel weerstand. Ik zocht iemand die met een loepzuivere, compromisloze blik met mij door mijn verleden wilde gaan, maar niemand wilde dat doen”, vertelt Verkerk. “Mensen trokken dat gewoon niet. Er werd alleen even snel gescand, van: ‘Nee, er is niks gebeurd.’ Maar als je heel graag wilt dat vroeger alles goed is gegaan, kan ik je ook niet op je woord vertrouwen. Dat gaf een heel beklemmend gevoel: ik stond er alleen voor. ”
Verkerk leest zich in over omstanderschap en de afwerende reacties van haar omgeving blijken ‘volgens het boekje’ te zijn. “We voelen weerstand om alleen al het bestaan van kindermisbruik te erkennen, zeker in onze eigen omgeving. We willen geen kwaad zien, geen kwaadspreken… En daar was ik best wel boos over. Het kan allemaal goed bedoeld zijn, maar wat hebben slachtoffers hieraan? En toen dacht ik aan Lenneke.”
Philip Huff schreef roman over gewelddadige jeugd: 'Dat je in bed ligt en denkt - hoorde ik nu wat?'
Op de middelbare school fietsten tieners uit de twee dorpen altijd in een grote groep naar huis. Ook Verkerk en Lenneke (een gefingeerde naam om haar veiligheid te beschermen) waren daar vaak bij. Dat Lenneke was misbruikt, was inmiddels bekend – ook omdat ze haar verhaal veel met de buitenwereld deelde. Tijdens een van die fietstochten deed ze dat ook met Verkerk, die haar woorden aanhoorde maar nauwelijks reageerde. Net als dat de rest van het dorp dat niet deed. Die Lenneke was een beetje raar – iemand bij wie je uit de buurt bleef.
Wie dit leest, denkt wellicht: wat een gek dorp. Wie reageert er nu zo? Maar ontkennen en bagatelliseren, een persoon of familie wegzetten als ‘vreemd’ of helemaal niets doen, zijn allemaal veelvoorkomende reacties op misbruik.
Verkerk laat zien hoe de gemeenschap het misbruik zo snel mogelijk wil vergeten: ze willen niets liever dan geloven dat Lennekes verhaal wel meevalt. Als haar opa (in het boek Leen Mulder genoemd) door een deel van zijn kinderen weer thuis wordt uitgenodigd, lijkt dat voor het dorp een opluchting: dan kan het toch allemaal niet zo erg zijn? Ondertussen komt Lenneke op een verjaardag naast haar opa terecht omdat dit de enige vrije stoel is. Niemand biedt aan om te ruilen.
87 procent van het seksueel misbruik wordt gepleegd door bekenden of familie. “We hebben een monsteridee van daders – type Dutroux – maar dat klopt niet”, zegt Verkerk. “We moeten onder ogen zien dat aardige mensen – die je groencontainer aan de weg zetten of op je kat passen – kinderen kunnen misbruiken. Mensen die op ons lijken, die we vertrouwen. Dat willen we niet aanvaarden, want daar wordt de wereld heel onveilig van.”
Hetzelfde geldt voor slachtoffers. “Als een kind dat misbruikt is op jouw kind lijkt, kan het bij jullie misschien ook gebeuren. Dus zeggen we: die familie, daar is iets mee. Ze zijn een beetje raar, een beetje vies. Zo zijn wij niet.”
Rachel maakt portretserie van overlevenden seksueel geweld in conflictgebieden: 'Greep mij enorm'
In Nederland zitten in elke schoolklas gemiddeld twee slachtoffers van seksueel misbruik. In 2022 gaf 6 procent van de 16-plussers aan voor hun twaalfde seksueel geweld of intimidatie te hebben meegemaakt. Volgens de experts met wie Verkerk in gesprek ging, is Lennekes verhaal exemplarisch voor hoe onze samenleving met misbruik omgaat.
Verkerk: “Een vriendin van mij woont in een goede buurt in een leuke stad. Ik vertelde haar de cijfers, en ze zei: ‘Niet in déze wijk toch?’ Maar het gebeurt in iedere wijk. Religieus of niet, laag- of hoogopgeleid, stad of platteland: het maakt niet uit. De cijfers zijn overal nagenoeg hetzelfde met een minimaal waarneembare variatie in de extreem religieuze regio’s.”
Doordat Lenneke in een strenggelovige gemeenschap opgroeide, merkt Verkerk dat mensen dan al snel naar religie wijzen. “Maar elke gemeenschap heeft zo haar eigen kleedje om misbruik mee te bedekken. Hier was het een christelijk kleedje, maar er is ook een ‘hoogopgeleid en cultureel verantwoord’ kleedje. De dynamiek is overal hetzelfde.”
Drie jaar geleden, voordat er ook maar sprake is van dit boek, neemt Verkerk voorzichtig contact op met Lenneke. Ze vertelt haar hoe ze al die jaren geleden gezien heeft dat het dorp zich van haar afkeerde, en dat ze daar graag met haar over in gesprek wil. Opvallend snel stemt Lenneke in.
“Ze had na het lezen van mijn mail tegen haar therapeut gezegd dat het aan de ene kant heel verdrietig en pijnlijk was om dit te lezen. Maar dat het óók liet zien dat ze niet gek was, dat ze vroeger inderdaad buitengesloten was. Het was écht gebeurd, en dat gevoel wilde ze dus ook serieus nemen.”
Eén voor één besluiten ook Lennekes familieleden en andere betrokkenen hun verhaal te delen. Nadat Verkerk Nelis, de oom van Lenneke, een uitgebreide mail stuurt, vraagt hij zelfs of die niet wat korter had gekund. Ze hakkelt dat ze niet wist of ze wel het recht had om hiernaar te vragen. “En waarom heb jij dat recht niet?”, zei hij. “‘Het gaat toch om jóúw medemens?”
Deze zedenrechercheurs verhoren jonge kinderen: 'Valt gewicht van schoudertjes af'
Nelis’ woorden zeggen iets belangrijks over omstanderschap, laat Verkerk in haar boek zien. Vaak zeggen we niets, want we vinden dat we ‘het recht niet hebben’ om achter de voordeur van een ander te stappen. Soms uit goede bedoelingen – we willen het niet erger maken of iemand vals beschuldigen – maar ook omdat we het gewoonweg niet willen zien. Het resultaat is altijd hetzelfde: isolatie van de slachtoffers.
Verkerk verwijst naar de bekende Amerikaanse psychiater en Harvard-hoogleraar Judith Lewis Herman. “In haar boek Trauma en Herstel zegt ze: het enige wat de dader van omstanders vraagt, is dat je niets doet. Dat voelt misschien neutraal, maar niets doen is partij kiezen voor de dader. Je helpt een schemergebied te creëren waarin de dader zijn gang kan gaan.”
Omstandersreacties kunnen voor het slachtoffer traumatischer zijn dan het misbruik zelf. Dat wordt ook wel the second rape genoemd. Bijvoorbeeld door afwijzing, ontkenning en victim blaming, waarbij de schuld bij het slachtoffer wordt gelegd. Had je niet een érg kort rokje aan? Waarom was je daar dan ook, alleen, op dat tijdstip? Ze vraagt ook wel veel aandacht. Slachtoffers gaan daardoor vaak zelf geloven dat het allemaal aan hen ligt.
Goed nieuws is er ook, benadrukt Verkerk; we zijn niet machteloos. “We kunnen héél véél doen. Het begint allemaal met luisteren – als het nu speelt maar ook als het al langer geleden is. En dat luisteren is iets actiefs. Let op de mensen in je omgeving, stel vragen en kom erop terug. Hoe is het nu met je? Vind je het fijn als ik ernaar vraag, of wil je er zelf over beginnen? Wat heb je nodig?”
Lenneke liet zien dat het niet goed met haar ging: ze huilde veel op school. “Als tieners noemden we haar een aandachtstrekker, en natuurlijk: we waren pas 13. Maar wat je éigenlijk moet doen, is vragen: wat zit erachter dat gedrag? Zit je ergens mee? Blijf niet stil als je iets opvalt, als iemands gedrag verandert. Want inderdaad: het is óók jouw medemens. Realiseer je dat je mensen kent die dit meemaken, en waarschijnlijk ook mensen die dit doen. Alleen als je dat idee durft toe te laten, kun je hen ook echt horen.”
De broer van Ellen Heijmerikx pleegde drie moorden: 'Zijn blik vergeet ik nooit meer'
Lenneke was niet het eerste slachtoffer van haar opa. Haar moeder Heleen, haar twee tantes en zijn werknemer Tamara werden eerder misbruikt. In het boek beschrijft Verkerk hoe Heleen haar verhaal deelt, maar dat het misbruik gewoon doorgaat. Bij Tamara maken omstanders wel het verschil. Haar pianoleraar vraagt door als ze ineens heel stil wordt en haar zwager begeleidt haar in de aangifte, waardoor Leen Mulder in de gevangenis komt.
Het duurt wel lang. Heel lang. Zelfs betrokken omstanders blijken het misbruik niet eigenhandig te kunnen stoppen – daar is de politie voor nodig. Dat toont het belang aan van professionele hulp, zegt Verkerk. “Probeer het niet zelf op te lossen. Als je vermoedens hebt of je wordt ergens over ingelicht, kun je gratis en anoniem chatten met het Centrum Seksueel Geweld. Je hebt dan nog niets gemeld, maar je kunt wel vragen wat een wijze volgende stap is. Ook bij de zedenpolitie kun je een vrijblijvend gesprek aanvragen.”
Lennekes familie heeft na de veroordeling geen professionele hulp gehad: ze blijven vastzitten in dezelfde scheef getrokken dynamieken. Leens vrouw blijft bij hem en bij een deel van zijn kinderen mag hij nog op bezoek komen. Over het misbruik wordt ondertussen niet gesproken.
“Je moet het zien alsof er een stolp van geweld over hen heen staat waarin de dader alle macht en controle heeft. Iedereen probeert vanuit zelfbehoud de schade te beperken, maar alleen binnen de kaders die de dader geeft. Het misbruik is een geheim, want de dader benadrukt: ‘Ook jullie zijn betrokken, dit is ook jullie schuld’. En daarom doet iedereen maar alsof er niets aan de hand is.”
Deze dynamiek creëert een situatie waarin het misbruik weer kan plaatsvinden. “Heleen laat zich door haar moeder overtuigen dat ze Lenneke tegen haar vader kan beschermen als ze bij hen thuis is. Ze heeft toen overschat wat haar moeder voor Lenneke kon betekenen, omdat ze niet onder ogen kon zien dat haar moeder haar ook niet beschermd heeft.”
Als een gemeenschap een familie waarin misbruik plaatsvindt van zich afduwt, zet zij weer de stolp over hen heen, zegt Verkerk. “In plaats van dat je het geweld begrenst, heb je de dynamieken van geweld en daderschap in je gemeenschap geïntegreerd. Je bent nu dader, want je beschadigt de slachtoffers door hen te vereenzelvigen met het misbruik. In zo’n gemeenschap is de kans groot dat er nog een keer misbruik plaatsvindt.
De waarheid is voor iedereen beter, en dat is het meest hoopvolle dat ik heb ontdekt. Ook omstanders worden er beter van als er binnen jouw gemeenschap niet weggekeken maar geluisterd wordt. Want alleen dan verliezen daders hun macht. Toen ik aan dit verhaal begon, was er veel wat hopeloos voelde. Maar nu weet ik: daders hebben niet het laatste woord als we als gemeenschap bereid zijn om door die stolp heen te prikken.”
Onlangs stuurde Heleen haar een foto met al haar broers en zussen. “En weet je wat ik heel mooi vond? Op tafel stond een stapel pannenkoeken; de ‘zeemlappen’ waar kinderen vroeger met een boog omheen liepen. Al het geheime en rare is binnen die familie benoemd en nu mag het er gewoon zijn. Er kan zelfs om gelachen worden. Dat betekent niet dat alles in één keer opgelost is. Maar ik zie wel de contouren van herstel. Er is écht hoop.”
‘Het hele dorp wist het’ van Rinke Verkerk (De Correspondent) is vanaf nu verkrijgbaar.
Heb jij seksueel geweld meegemaakt en wil je daarover praten? Centrum Seksueel Geweld biedt professionele hulp en is 24/7 bereikbaar via het telefoonnummer 0800 – 0188. Je kunt ook terecht bij Slachtofferhulp Nederland via 0900-0101.
Lotgenotencontact, maar dan laagdrempelig: 'Na seksueel geweld kun je heel eenzaam zijn'
