Muziek en identiteit

Je ontwikkelt vaak op jonge leeftijd al een persoonlijke connectie met bepaalde muziek. Dan hebben we het niet per se over Ik zag twee beren, maar over nummers die bijvoorbeeld in je puberteit een belangrijke bron van identiteitsvorming zijn. “Het kan mensen helpen besluiten wie ze zijn en wie ze vooral níet zijn, en waar ze blij van worden”, legt Schaap uit. “In de sociologie zeggen we dat er in die leeftijdsgroep sprake is van een unsettled – ofwel ‘wankele’ – identiteit. Je vogelt nog uit wie je bent en waar je heen wilt. Daardoor sta je veel meer open voor allerlei soorten muziek, maar ook films, boeken of games. Al die indrukken komen heftiger binnen en je vraagt je meer af: hoort dit bij mij?”

Dat is vaak het moment waarop de geboorte van een nieuwe generatie fans plaatsvindt. Want hoe meer settled je raakt, hoe minder je naar buiten kijkt op zoek naar nieuwe dingen. De meeste mensen stoppen bijvoorbeeld rond hun dertigste met het actief luisteren naar nieuwe muziek. Schaap: “Ze horen nog wel nieuwe dingen, maar van artiesten die ze al kennen of passief via de radio – niet via een eigen zoektocht. Dat is ook het moment dat mensen gaan terugkijken naar ‘hun’ muziek van vroeger en daar nostalgie bij gaan voelen.”

Fancultuur steekt net even anders in elkaar. Van Dale definieert een fan als ‘enthousiaste liefhebber of bewonderaar’. Het gaat dus om iemand die verder gaat dan de meerderheid van de mensen die ‘gewoon’ muziek luistert of een serie leuk vindt. Fans zoeken meer verbinding met de muziek of media die ze tof vinden, en zoeken daardoor ook naar andere mensen die deze liefde delen.

We zoeken betekenis

Zulke fancultuur wordt tegenwoordig eigenlijk steeds meer geaccepteerd, merkt Schaap. Natuurlijk zijn er nog mensen die fancultuur alleen iets vinden voor jongeren, en die ‘grow up’ zeggen als een volwassene verklaart fan te zijn van de Wicked soundtrack of, daar is-ie weer,  Harry Styles. Toch is de koppeling van onze identiteit aan populaire cultuur steeds normaler aan het worden. Schaap: “Vroeger zei men: ‘Je gaat nu je werkende leven in, dus je gaat je kleden zoals het hoort en je laat dit soort dingen achter je’. Dat is veranderd. We zijn nu veel meer culturele omnivoren: als volwassene kun je prima zeggen dat je dol bent op Marvel-films of in korte tijd naar meerdere concerten van je favoriete artiest gaat.”

Dat valt ook te verklaren. “Godsdienst speelt een minder grote rol in onze maatschappij, we zijn op zoek gegaan naar andere vormen van betekenisgeving. Fancultuur is daar heel geschikt voor. Niets betekenisvoller dan iemand anders tegenkomen die precies snapt waarom jij iets leuk vindt, en dat zelf ook zo ervaart.” Schaap haalt de pandemie aan, toen mensen ineens bakken met geld gingen uitgeven aan allerlei dure vinyl boxsets en Pokémonkaarten. “Dat waren hoofdzakelijk volwassenen: zij kochten vaak hun eigen nostalgie. Dingen waar ze vroeger van hielden, waarmee ze in het heden culturele houvast vonden en anderen zoals zijzelf konden vinden.”

Floor (15) is een LINDA. superfan: 'Ik ben niet verliefd op Linda de Mol, maar het scheelt niet veel'Lees ook

Nederland voetballand

Maar hoe komt het dat sommige vormen van fancultuur, zoals toegewijd voetbalfandom, meer geaccepteerd worden dan superfan zijn van een artiest of een serie? Schaap denkt: hoe populairder, hoe algemener geaccepteerd het wordt. En dan wint voetbal, zeker in een land als Nederland. “Zelf ben ik geen voetballiefhebber, dus ik kijk hetzelfde naar oranje geschminkte supporters als naar mensen die zich in een glitterende thema-outfit hijsen voor een concert. Maar in feite gebeurt bij allebei precies hetzelfde. Omdat we bekender zijn met de gebruiken van voetbalfans – die worden genormaliseerd op televisie en andere media – wordt dat toch sneller geaccepteerd.”

“Daarnaast worden mensen er echt mee opgevoed”, vervolgt cultuursocioloog Schaap. “Woon je in Rotterdam? Dan ben je Feyenoordfan, je juicht niet voor Ajax. Met culturele voorkeuren zoals muziek gaat het er in de meeste huishoudens anders aan toe, veel minder toegewijd. Deze kúnnen wel overgedragen worden, maar jongeren zetten zich later vaak nog steeds af tegen de smaak van hun ouders. Het is meer een eigen ontdekkingstocht. En die is minder gekoppeld aan de plek waar je bent geboren, zoals bij voetbalclubs vaak wel het geval is.”

De aard van een evenement speelt ook een rol. Fans die naar een concert gaan, willen die avond vooral met elkaar vieren dat ze hetzelfde leuk vinden. Van competitie of zelfs vijandigheid is meestal geen sprake, zoals er bij voetbal wel is. Schaap: “Die oppositie bij voetbal zorgt natuurlijk ook voor een soort saamhorigheid: je bent samen ergens voor, maar net zo hard tegen de tegenstanders. Onderdeel zijn van die dynamiek maakt voor veel voetbalfans de ervaring waardevol, net als de spanning tussen winnen en verliezen. Bij muzikale fancultuur is er in principe geen sprake van die oppositie. Metallica fans staan heus ook hard te schreeuwen op zo’n veld, maar in de kern is het een ander soort beleving. Zij hebben een persoonlijke connectie met de artiest, en duiken daar dan ook helemaal in, maar het competitie-element ontbreekt. Het is meer een soort consumptiebeleving.”

Oranjefans gaan weer los en zijn inmiddels wereldberoemd: 'Het is een soort carnaval, maar dan in oranje'Lees ook

Consumeren kun je leren

En consumeren, daar zijn fans goed in. Niet alleen als het gaat om LP’s kopen en daar lekker old-school van genieten op de platenspeler, maar op veel meer niveaus. Wie merchandise koopt, krijgt soms bijvoorbeeld als eerste toegang tot de kaartverkoop voor een concert. Tussen muziekfans onderling kan dus wel een vorm van onderscheidingsdrang ontstaan: wie de grootste of meest exclusieve collectie spullen heeft, is de ‘betere’ fan.

“En op die fear of missing out wordt heel handig ingehaakt door labels om meer extra’s te verkopen”, vertelt Schaap. “Je zag het afgelopen jaar ook met de brat summer rond Charli XCX, die als een soort lifestyle werd neergezet. Toen zag je overal de felgroene memes en merchandise, tot aan de presidentiële campagne van Kamala Harris aan toe. Het draait nu om meer dan alleen de muziek, artiesten proberen je op allerlei manieren aan zich te binden.”

Fancultuur

Als je wilt, kun je je tegenwoordig de hele dag met één artiest bezighouden. Vroeger kocht je een cd, misschien een Hitkrant, en keek je naar een optreden op televisie, maar dat was het wel zo’n beetje. Dankzij sociale media en online fan-communities is er nu een bijna ongelimiteerde stroom aan informatie en content die je tot je kunt nemen. Daardoor vindt er een vernauwing plaats op het gebied van smaak, zegt Schaap.

“Het is een ‘winner takes all’-model. 99 procent van de mensen luistert naar zo’n tien procent van het muzikale aanbod. Hoewel er meer en meer diverse cultuur te consumeren is dan ooit, kan groepsvorming rondom één artiest of cultuurproduct dus ook behoorlijk benauwend zijn. Maar het biedt tegelijkertijd een heel helder idee over ‘hoe fan te zijn’ of zelfs ‘hoe te leven’, wat in onze moderne, complexe samenleving ook als een verademing kan voelen. Jezelf helemaal uitdossen voor een concert of livestreamen en filmpjes delen zodat de rest kan meegenieten – het worden prettige groepsrituelen die een gevoel van verbondenheid meebrengen.”

Aapjes kijken

Alles wat we doen en normaal vinden in ons dagelijks leven is eigenlijk een soort sociale constructie. We spreken met elkaar af aan welke kant van de weg we rijden, of we waarde hechten aan een diploma en hoe we ons gedragen in het dagelijks leven. Dat is niet per se universeel: als we een ander land met andere gebruiken bezoeken, zien we dat als ‘niet normaal’. Pas als iets ook bij ons veel voorkomt of gezien wordt, wordt het sociaal geaccepteerd.

Zo is in Japan cosplay geïntegreerd in de (pop)cultuur, maar als hier tweehonderd fans in kleurrijke kostuums voor AFAS Live zitten te wachten, valt dat op. En dan staan er ineens vijf cameraploegen om er uitvoerig verslag van te doen, van AT5 tot de NOS. Fancultuur én opvallende outfits? Da’s natuurlijk de perfecte grondstof voor een reportage. Helaas lokt het ook snel negatieve reacties uit onder een post van zo’n nieuwszender op social media: van ‘zielig dat je hier geld voor betaalt’ en ‘we evolueren achteruit’ tot ‘verdrietig dat deze mensen ook allemaal stemrecht hebben’.

 

View this post on Instagram

 

A post shared by NOS Stories (@nosstories)

Het publiekelijk afkraken van iemand of diens hobby? Nooit sympathiek. Toch is er ook een stukje hoop voor de mensheid: onder diezelfde posts corrigeren mensen elkaar namelijk. Zo reageert iemand: ‘Ze hebben een leuke avond en niemand heeft er last van – lekker laten gaan’. Een ander schrijft: ‘Mensen gaan ook naar raves of clubs met visuals op schermen, zonder een echt optreden te zien. Dit komt een beetje op hetzelfde neer, maar daar hoor je niet snel iemand over’.

Statussymbolen

De socioloog benadrukt dat brede(re) acceptatie niet per se voor elke fancultuur een doel is. “Sommige groepen vinden het prima om naast de mainstream te staan, en hebben juist liever niet dat het interessant wordt voor een breder publiek. Dat zie je ook in de metal muziekscene. Sommige fans dragen juist die bandshirts om te laten zien dat ze anders zijn. De niche mag van sommigen wel niche blijven, zij vinden de acceptatie liever binnen hun groep.”

Van deze groep fans mag hun favoriete artiest lekker blijven spelen in kleinere zalen vol fanatieke fans, in plaats van bekender worden en daarmee ook nieuw publiek aan te trekken. Aanwezig zijn bij sommige concerten wordt steeds vaker gezien als statusverhogend, vertelt Schaap. “Vroeger zag je dat al bij The Beatles en grootse evenementen als Live Aid. Tegenwoordig krijgt deze celebritycultuur via social media extra aandacht. Zo groeit onder een nog breder publiek het ‘ik moet daar ook bij zijn’ gevoel.”

Oasis verkocht vroeger al goed, maar door het nieuws rond hun comebacktour is de vraag groter dan ooit. Hetzelfde gold voor The Eras Tour van Taylor Swift. “Kaarten waren schaars, dat gaf een vorm van status aan wie het lukte binnen te komen. En dat waren dus ook heel veel mensen die niet per se fan zijn, maar gewoon nieuwsgierig naar het fenomeen.”

Taylor Swift-mania landt in Nederland: waarom is juist deze popster zó groot?Lees ook

Gender

Schaap benadrukt ook de rol die gender speelt. Hij vertelt dat uit onderzoek blijkt dat subculturen in het verleden voornamelijk werden geleid door mannen en jongens. “In de openbare ruimte zag je vooral mannen bezig met muziekscenes. ‘Fan zijn’ werd veel meer gezien als een vrouwelijk iets dat zich vooral afspeelde in slaapkamers vol posters. Meer teruggetrokken, dus. Daar zitten ook klassieke rolpatronen in verscholen”, aldus Schaap. “Jongens worden gestimuleerd om te rebelleren, anders te zijn, hun kop boven het maaiveld uit te steken. Meisjes wordt, historisch gezien, verteld dat ze vooral aardig gevonden moeten worden en bij de groep moeten passen. Dat zijn dingen die ook nu nog meegegeven worden in veel opvoedingen, maar ook online.”

Die onderliggende patronen zorgen er dus voor dat veel dingen die mannen – met enige overtuiging – doen of uitdragen, in de maatschappij sneller worden gezien als iets belangrijks of normaals. Wijk je af door als vrouw open te zijn over je fandom voor een artiest of celebrity? Dan is de kans groter dat men op je neerkijkt dan wanneer een man zegt dat-ie fanatiek Feyenoord-memorabilia verzamelt.

“Dit was vroeger ook zo in de literatuurwereld. Een paar honderd jaar geleden werden romans en fictieboeken voornamelijk gekoppeld aan vrouwen, mannen hielden zich vooral bezig met non-fictie en historische boeken. In literatuur werd toen geen waarde gezien. Men zag het een beetje zoals we nu naar de bouquetreeksen kijken”, vertelt Schaap. “Zodra mannen begonnen met fictie schrijven en lezen, werd er status aan gekoppeld. Cultuuruitingen worden nog altijd serieuzer genomen zodra er mannen bij komen kijken, ook in de film- en muziekindustrie. Wat dat betreft hebben we toch de neiging om verschillend te kijken naar dingen die in essentie gewoon hetzelfde zijn.”

Ultieme superfan Ramon over 'De slimste mens': 'Nu Philip en Maarten weg zijn, ben ik nog het enige vaste gezicht'Lees ook