Er zijn talloze manieren om de werkelijkheid te ontvluchten: drank, drugs, en ook (online) porno. Emma Zuiderveen onderzoekt in haar roman De rest is naakt wat er kan gebeuren als je weigert je verdriet aan te kijken.
“In een ander leven had ik dit kunnen zijn”, zegt ze in gesprek met LINDA.
Meer dan 50 procent van de Nederlandse mannen onder de dertig kijkt wekelijks porno, tegenover 17 procent van de vrouwen. Pornhub staat net onder Netflix op de lijst van de meest bezochte websites ter wereld. De generatie van Zuiderveen (33) is opgegroeid met een internet vol (gratis) porno – we hebben het er alleen nooit over. “Vraag eens aan je beste vrienden: ‘Hé, hoe vaak kijken jullie eigenlijk porno?’ Dat doe je niet. Toen ik dat een keer wel deed, werd het meteen extreem ongemakkelijk. Mensen worden verlegen en kijken weg, of je krijgt juist lacherige reacties.”
Uit het mailcontact dat we voor dit interview hadden, bleek al dat Zuiderveen niet zomaar een roman heeft geschreven. Ze wil het gesprek over porno openen. “We hebben talloze discussies over roken, drank en gokken, maar dit laten we liever links liggen. Terwijl de meeste pornosites in handen zijn van één bedrijf: het is een monopolie dat er alles aan doet om je zo lang mogelijk online te houden, net zoals social media dat doen. Willen we wel dat deze industrie er zo uitziet? Dat is een vraag die we onszelf nog niet stellen en ik vind dat we dat wel zouden moeten doen.”
'Als je eind dertig bent, kopen vrienden die op gelijke voet zijn begonnen ineens een huis van een miljoen'
In de rest is naakt weet hoofdpersoon So niet goed waar ze in het leven naartoe wil. Wat ze wel weet, is dat ze zo ver mogelijk bij het verleden vandaan wil blijven. Als lezers krijgen we korte flitsen uit haar jeugd mee die je een akelig gevoel geven – herinneringen die So niet lijkt te kunnen onderdrukken. Nadat ze haar baan en daarmee haar daginvulling verliest, begint ze steeds vaker pornofilmpjes op te zoeken. Tot ze er niet meer mee kan stoppen, en bijna al haar tijd achter gesloten gordijnen doorbrengt.
“In een ander leven had ik dit kunnen zijn”, zegt Zuiderveen. “Ik herken veel in So: gevoelens van depressie, eenzaamheid, onrust. Het geen werk hebben, veel thuis zitten en voelen dat er iets wringt. So wil ergens in vluchten, en ze doet dat in porno. In zekere zin is dit dus ook een onderzoek naar wat er had kunnen gebeuren als ik andere keuzes had gemaakt.”
De meeste mensen denken bij een pornoverslaving aan een man in een donkere kamer. Jij hebt voor een vrouwelijk hoofdpersonage gekozen.
“Vrouwen worstelen hier ook mee. Ja, de cijfers laten zien dat een pornoverslaving bij mannen vaker voorkomt. Tegelijkertijd wijst onderzoek ook uit dat mannen vaker daadwerkelijk de diagnose pornoverslaving krijgen, terwijl bij vrouwen vaker naar achterliggende redenen wordt gewezen, zoals een trauma. Ik vraag me daardoor af of die cijfers wel helemaal kloppen. Ook omdat er betrekkelijk weinig onderzoek naar de oorzaken en gevolgen van pornoverslaving is gedaan. Misschien liggen de cijfers bij iedereen wel hoger omdat niet iedereen het durft toe te geven.”
Op dit soort momenten – in het gesprek maar ook vaak genoeg in de roman zelf – komt de wetenschapper in Zuiderveen naar boven. Naast schrijver en dichter is ze scheikundige. Een week voordat haar debuutroman uitkomt, is ze gepromoveerd op de verduurzaming van de chemische industrie.
Je noemt in de roman aardig wat cijfers en onderzoeken. Ben je dit onderwerp in die zin ook aangevlogen als de wetenschapper?
“Ik heb veel boeken gelezen, podcasts geluisterd en online fora afgestruind waar vrouwen met een pornoverslaving hun verhaal doen. Je komt dan echt hulpkreten tegen, van ‘ik kan maar niet stoppen’ tot ‘ik voel me zo smerig, ik schaam me voor mezelf’. Ook delen mensen hoe ze gestopt zijn, en wat dat met ze deed. Natuurlijk is wat zij zeggen niet wetenschappelijk bewezen. Maar als je het internet afstruint, zie je vaak terug dat mensen zich zelfverzekerder voelen, minder angstig zijn en suïcidale gedachten afnemen.
Daardoor vroeg ik me wel af wat het voor mijn generatie betekent dat er veel porno gekeken wordt. Creëren we zo niet allemaal sociaal angstige mensen? Dit is natuurlijk heel overdreven gezegd, maar het lijkt me wel goed als er meer onderzoek komt naar de effecten van porno. Als schrijver was het verder een uitdaging om niet te norm bevestigend of stereotyperend te schrijven. Ook is een heel boek over iemand die de hele tijd achter haar computer zit te vingeren eigenlijk heel saai. Hoe houd je dat spannend?”
Van welke normen wilde je weg blijven?
“Porno zet vrouwen wel echt op een bepaalde manier neer, dus heb ik besloten die verhaallijnen maar eens heel droog op te schrijven. Ik heb daarvoor uren, zonder opgewonden te zijn, porno gekeken. Letterlijk heel droog, dus. Daar word je best naar van, maar soms is het ook grappig. Die verhaallijnen zijn behoorlijk absurdistisch en dat wilde ik laten zien.
Zo is er een scène waarin een vrouw een jurkje wil bestellen voor een feestje. Er komt een koerier langs en als ze de jurk aanneemt, zegt ze: ‘Ik pas ‘m even.’ Die koerier wacht één seconde, en denkt dan: dit duurt wel heel lang, ik ga kijken. Hij begint haar aan te raken, en ze zegt ‘nee’, maar hij gaat door tot ze ‘ja’ zegt. Als je dat droog opschrijft, realiseer je wel: hier gebeurt iets geks.”
Over erotische fictie hoef je niet meer geheimzinnig te doen: 'Fantasie is de vibrator van de geest'
So groeit op in een woongroep, haar ouders zijn kunstenaars. Ze zijn vooral met hun eigen sores bezig, waardoor So veel bij buurvrouw Karen zit. Haar moeders werk richt zich op seksualiteit, in haar atelier aan huis liggen seksspeeltjes en latex-pakjes. So figureert soms in haar werk, en ook voormalig modefotograaf Karen legt So regelmatig vast met haar camera.
“In het leven is er een constante stroom aan beelden”, zegt Zuiderveen. “We worden overlopen met schoonheidsidealen, in fotografie, op het internet en televisie. Als vrouw is dat best ingewikkeld. Ik kan me nog goed herinneren hoe ik toen ik nog heel jong was voor het eerst nageroepen werd, en ik de gulzigheid zag in de blikken van mannen. Ineens weet je: ik ben veranderd. Ik ben geen kind meer. Daar heb ik toen dagen om gehuild. Ik denk omdat ik besefte dat ik nu een vrouw was, en dat je dan altijd wordt geseksualiseerd.”
Wat er in So’s jeugd is gebeurd, wordt nooit expliciet. Als lezer weet je wel dat er iets niet klopt maar niet in welke mate. Een bewust keuze, zegt Zuiderveen. “Mensen met een trauma vertellen volgens mij geen compleet verhaal, zo werkt dat helemaal niet. Eerder doen ze dat heel fragmentarisch zoals in het mooie boek Vallen is als Vliegen van Manon Uphoff.”
So lijkt ongelofelijk eenzaam, in haar jeugd maar ook als volwassene.
“Natuurlijk gaat dit boek over iemand met een pornoverslaving. Maar het gaat óók over verlies en eenzaamheid, en hoe een leven kan barsten als je geen troost zoekt. So weet niet hoe ze met haar verdriet om moet gaan, en ik denk dat we daar als samenleving als geheel moeite mee hebben. We weten heel goed afleiding te bieden met het eindeloos scrollen op social media, Netflix kijken en datingapps waar je maar op kunt blijven swipen. Dat is allemaal fijn, maar weten we nog wel hoe we verdriet moeten aankijken?
De afgelopen twee jaar heb ik veel te maken gehad met de dood. Ik vroeg me toen af: waar vind ik die troost? Als iemand overlijdt, vinden we dat we zo snel mogelijk door moeten gaan. We hebben één collectief ritueel, de begrafenis, en een week later moet het wel weer normaal zijn. Hoeveel ruimte bieden we nog voor verdriet, voor troost krijgen en troost geven?”
Heb je antwoorden gevonden?
“Dat is een lieve vraag. Jawel. Ik vind het moeilijk om te huilen waar anderen bij zijn, maar ik heb geleerd dat dat niet alleen hoeft. Ik kan veel onrust voelen, en dat wegdrukken door bijvoorbeeld eindeloos op datingapps te zitten. Terwijl de echte vraag is wat er onder die onrust zit. Vaak is dat bij mij verdriet.”
So zegt op een gegeven moment dat ‘oud verdriet niet gezien wil worden.’ Toen dacht ik: misschien wil het dat niet, maar het moet juist wel gezien worden. Wellicht is dat zelfs de conclusie van het boek.
“De perfecte conclusie. Als je verdriet niet verwerkt, blijft het zitten en komt het er op een andere manier uit. In een woedeaanval, in een verslaving. Je ziet dat mijn hoofdpersoon álles probeert te doen om niet dicht bij haar pijn te komen. Ook twijfelt ze steeds of dat oude verdriet nu echt wel zo erg is.
Dat is bewust, ik zocht een situatie waarbij het ook voor de persoon zelf niet duidelijk is wat er precies aan de hand was, waarin het grijs is. So vraagt zich continu af: mag ik hier verdrietig over zijn? Alsof daar regels voor zijn. Het is uiteindelijk aan de persoon zelf om te zeggen of ze iets verdrietig vond.”
‘De rest is naakt’ van Emma Zuiderveen is nu verkrijgbaar.
Malou Holshuijsen over alleen zijn: 'Ik vind het fijn om tegen eenzaamheid aan te schuren'
