Onze rollen krijgen vaak weinig liefde, maar lichaamsvet is zoveel meer dan ‘een passief laagje blubber’ dat je organen afschermt. Ons vet is zelf óók een belangrijk orgaan dat honderden hormonen aanmaakt.
Van je hart tot je hersenen, vet is “een dirigent” die het hele lichaam beïnvloedt, vertelt obesitas-arts Mariëtte Boon in gesprek met LINDA.
Dit artikel is onderdeel van LINDA.dossier Hormonen. Meer weten?
Samen met Erasmus MC collega en hoogleraar Liesbeth van Rossum schreef ze de internationale bestseller VET Belangrijk over de complexe werking van vet en de vele vooroordelen die erover bestaan. Nee, te veel is niet goed; maar te weinig ook niet. Boon: “Vaak denken we: ‘Was ik maar van mijn vet af.’ Maar als je te weinig vet hebt, zoals mensen met anorexia, worden óók te weinig vethormonen gemaakt. De menstruatiecyclus stopt, en je afweersysteem kan zijn werk zelfs minder goed doen, met alle gevolgen van dien. Vet is zoveel meer dan een passief laagje blubber.”
Inmiddels weten we dat ons vet meer dan zeshonderd hormonen aanmaakt. Toch is het eerste vethormoon pas in de jaren negentig ontdekt, en staat dit onderzoeksveld nog relatief in de kinderschoenen. Sommige van deze hormonen blijven bij het vet ‘hangen’ – anderen beïnvloeden via het bloed andere organen. Van veel stofjes weten we nog niet wat ze precies doen.
We zijn onze hormonen, zegt Max Nieuwdorp: 'Ze boetseren ons lichaam en brein'
Als je hoeveelheid vet flink toeneemt, kan het ook ziek worden. Er nestelen zich dan ontstekingscellen in het vetweefsel. Deze maken ontstekingsstofjes aan die laaggradige ontstekingen veroorzaken. “Als je dan een virus of bacterie krijgt, komt je afweersysteem later op gang omdat het zich met die ontstekingen aan het bemoeien is. Mede daarom kwamen mensen met obesitas door corona vaker op de ic terecht.”
Die ontstekingsstofjes kunnen ook in de bloedbaan terecht komen, waardoor de vaatwand ontstoken kan raken, wat kan leiden tot aderverkalking en hart- en vaatziekten. Ook heb je meer kans op suikerziekte. De stofjes kunnen zelfs de hersenen bereiken en je stemming negatief beïnvloeden.
Van ‘positieve hormonen’ zoals adiponectine maken mensen met obesitas juist minder aan. Waarom weten we niet. Dit hormoon zorgt dat het lichaam gevoelig is voor insuline en werkt ontstekingsremmend. Een veel te laag adiponectineniveau kan zo suikerziekte en een hartinfarct voorspellen.
Annabel (43) is in transitie dankzij hormonen: 'Ik jank nu ineens bij films'
Verzadigingshormoon leptine is verreweg het meeste onderzocht. Volgens Boon ook wel “de vet thermostaat van het lichaam” die ervoor zorgt dat je er niet te veel of te weinig van hebt. “Als je overgewicht hebt, wordt er meer leptine aangemaakt die tegen je hersenen zegt: ‘het is wel genoeg geweest’ en zorgt dat je stofwisseling sneller gaat en je eetlust geremd wordt. Als je te weinig vet hebt, gebeurt er juist het tegenovergestelde om het bestaande vet op te sparen.”
Ook als je net een flinke maaltijd weggewerkt, krijgt je bloed een extra spike leptine, waardoor je een voldaan en vol gevoel krijgt. Maar als dit systeem vlekkeloos zou werken, zouden mensen met overgewicht natuurlijk geen honger meer hebben. “Als je te lang hoge leptine-levels hebt, raken de hormoonontvangers in je hersenen lamgeslagen door het constante signaal. Het systeem werkt dan niet meer goed, waardoor deze mensen juist constant honger hebben.”
Als je te weinig leptine aanmaakt, zoals bij weinig vet het geval is, beïnvloedt dit het vruchtbaarheidscentrum in de hersenen. “Het vermindert de eisprong of kan de eisprong zelfs volledig platleggen”, zegt Boon. “Daarnaast is leptine ook belangrijk voor een goed werkend immuunsysteem: als je heel zwaar ondergewicht hebt, werken ontstekingscellen minder goed en ben je vatbaarder voor simpele infecties zoals virussen. In dat opzicht is een laagje vet dus echt van levensbelang.”
Hoogleraar Liesbeth van Rossum over obesitas: 'Ook in de zorg is een gebrek aan kennis'
Je hormoonbalans bepaalt ook waar ons vet zich opstapelt. Bij vrouwen neemt tijdens de menopauze het oestrogeen af, waardoor testosteron relatief de overhand krijgt. “Je ziet dat het vet dan vooral op de buik gaat zitten, en dat de heupen en billen juist platter worden.” Bij oudere mannen zorgt juist de afname van testosteron voor ‘het bierbuik-effect’ – al helpen avonden in de kroeg ook mee. “Door alcohol te drinken maak je meer cortisol aan – het stresshormoon – wat er óók voor zorgt dat je vet op de buik opslaat.”
Heb je na een avond stappen enorme zin in een broodje kroket? Ook dat heb je aan cortisol te danken, dat voor meer ‘snacktrek’ zorgt. Periodes van langdurige stress zijn zo op meerdere manieren niet gunstig voor het lijf, zegt Boon. “Als je één gebroken nacht van minder dan vijf uur hebt gehad, zie je dat de volgende dag je stresshormoon al omhoogschiet. Je hebt dan ook meer snacktrek en op de langere termijn verplaatst het vet zich. Wel is de ene persoon veel gevoeliger voor het effect van stress op het figuur van de ander.”
Veertig tot zeventig procent van de variatie in gewicht is zelfs al bepaald in de genen. Zo zijn hormoonontvangers bij de een anders afgesteld dan bij de ander. “Als je verzadigingshormoon-ontvanger niet zo scherp afgesteld staat, krijg je bijvoorbeeld pas na twee borden pasta een seintje dat je vol zit. Is deze juist gevoelig afgesteld, dan heb je al vrij snel ‘bam’ geen trek meer.”
1 op de 5 jonge moeders komt psychisch in de knel: 'Verwachtingen zijn te hoog'
Vaak wordt mensen met overgewicht ‘een gebrek aan wilskracht’ verweten. “Dat is veel te kort door de bocht, en een opmerking die denk ik vooral gemaakt wordt door mensen die meer geluk met hun aanleg hebben. Er zijn zelfs mensen die de hele dag honger hebben door één genetisch foutje.”
Wel kunnen bepaalde gedragingen je hormoonhuishouding (verder) uit balans brengen. Als je slecht slaapt of constant in de stress zit, is dat funest, en van crashdiëten krijg je het welbekende ‘jojo-effect’ waar je jezelf, als het eenmaal begonnen is, lastig tegen kunt wapenen. “Wat je vooral kan doen, is zorgen voor regelmaat: slaap voldoende, en eet op gezette tijden. Uiteraard zijn ook voldoende bewegen en een gezond eetpatroon belangrijk. Dat soort algemene adviezen zijn lang niet altijd voldoende, vooral als je ernstige obesitas hebt. Soms moet je dat doorbreken door medicijnen.”
Dit artikel is onderdeel van LINDA.dossier Hormonen. Meer weten?
Deze 3 vrouwen zijn in de overgang én hebben pubers vol gierende hormonen thuis: 'Bloedirritant'
