“We zijn al zo lang samen”, zei hij. “Ik weet niet hoe ik zonder haar moet.” Twee weken later zou ik hem weer ontmoeten, dit keer omdat hij zelf in de stervensfase was aangekomen. Hij had een groot hartinfarct gehad dat hij niet te boven zou komen. De man was door het falen van zijn hart erg benauwd geworden en de cardioloog had ons als team gevraagd om hem voor deze klachten te begeleiden. Weer sprak ik hem en hij vertelde, ondanks zijn benauwdheid, hoe het hem vergaan was. Hoe ze overleden was, hoe snel het stil was geworden.

Gebrokenhartsyndroom

Niet om hem heen, want zeker, er werd goed voor hem gezorgd. Zijn kinderen kwamen langs, de buren brachten soep, maar het werd stil ín hem: iets leek te zijn verdwenen. Hij vertelde dat hij zich door de dagen heen bewoog als een schim van zichzelf. Alsof een fundament was weggevallen en hij niet meer wist hoe hij moest blijven staan. Tot de klap op zijn borst: midden in de nacht ervaarde hij een felle, scheurende pijn en hij wist meteen dat dit voor hem het einde zou inluiden. Ze hadden nog geprobeerd een stent in zijn bloedvaten van zijn hart te plaatsen, maar de schade was te groot gebleken: hij ontwikkelde hartfalen waaraan niet veel meer te doen viel.

Een “gebrokenhartsyndroom”, noemde de cardioloog het later. Een tijdelijke hartspierzwakte na groot emotioneel verlies. Een medische term voor iets wat eigenlijk niet in cijfers en grafieken te vangen is. Want wie in de palliatieve zorg werkt, weet dat er meer is dan alleen een diagnose. Verdriet is geen symptoom, het is een kracht die lichamen in stukken kan breken. Heel van dichtbij heb ik dit fenomeen ook ervaren: mijn moeder stierf toen ze nog maar 65 jaar oud was. Dat was veel te jong voor iedereen om haar heen. Haar dood was een storm die alles omverblies, en in het oog van die storm stonden niet alleen mijn vader en het gezin, maar ook mijn oma, haar moeder.

Diep verdriet

Ze was al 91 en zeker fragiel, maar haar geest was altijd helder geweest. Tot die dag. Alsof iets in haar brak, het was onzichtbaar, onomkeerbaar, maar ook verwoestend. Veel tijd en aandacht voor mijn oma was er direct na de dood van onze moeder niet. We moesten een begrafenis regelen. Of belangrijker: we moesten onze eigen emoties leren hanteren. Het laatste beeld dat ik heb van mijn oma is dat ze in een rolstoel in een busje zit. Ze zwaait niet meer terug en is helemaal versteend, nadat ze net haar dode dochter heeft gezien. Ze was helemaal kapot en dat was zo nadrukkelijk lichamelijk af te lezen. Alsof haar lichaam wist wat haar hart nog niet helemaal kon bevatten. Ik belde haar twee dagen voor de begrafenis nog en ik kan me zo goed herinneren dat ze zei dat het zonder mijn moeder allemaal geen zin meer had. Ik plaatste haar reactie en woorden binnen het diepe verdriet dat er was, maar uiteindelijk bleek dat ik haar woorden letterlijker had moeten nemen. Ze stierf op de ochtend van de begrafenis van mijn moeder. Stil, bijna geruisloos. Alsof ze simpelweg besloot te volgen.

Deze gebeurtenissen kunnen geen toeval zijn. Dit is de onmeetbare, rauwe kracht van rouw. Liefde is niet alleen iets abstracts, het leeft in ons lichaam, in onze ademhaling, in de manier waarop ons hart klopt. En wanneer dat liefdevolle ritme abrupt wordt verstoord, wanneer een ziel zich plotseling alleen voelt in een wereld die niet meer klopt, kan dat lichaam besluiten dat het genoeg is. De wetenschap zoekt verklaringen, maar ik denk dat er vaak simpelweg geen logica is die dit echt kan vatten. Soms is de waarheid dat mensen sterven aan een gebroken hart.

Rouw

Ik zag het laatste weer een keer, bij een oude patiënt die zijn vrouw verloor na 60 jaar huwelijk. De man was nog redelijk gezond voor zijn leeftijd. Geen ernstige aandoeningen, geen hartproblemen. Maar toen zijn vrouw stierf, was het alsof een schakel in hem losliet. Binnen een paar dagen verloor hij zijn eetlust. Zijn bloeddruk daalde. Hij sliep nauwelijks nog en verzonk in een stilte waarin zelfs zijn kinderen hem niet konden bereiken. Een paar weken later werd hij met een longontsteking opgenomen in het ziekenhuis. Er was geen duidelijke reden waarom die zo snel verergerde, behalve dat het lichaam verzwakt als de ziel geen houvast meer heeft. Hij overleed binnen een week.

Dat is wat rouw met ons kan doen. Het verandert niet alleen onze emoties, maar ook onze biologie. De stress die het veroorzaakt kan het immuunsysteem verzwakken, het hart belasten, de bloeddruk ontregelen. Mensen eten niet meer, slapen slecht, raken uitgeput. Bij ouderen kan het letterlijk het verschil maken tussen blijven leven of sterven. Een overlijden van geliefden kort na elkaar. In medische termen mogen ze het dan een gebrokenhartsyndroom noemen, maar ik noem het iets anders. Ik noem het liefde die weigert om alleen achter te blijven.

'Ze is in zijn bed gekropen. In dat smalle ziekenhuisbed, waar eigenlijk helemaal geen plaats is voor twee'Lees ook